DILI, 05 abríl 2024 (TATOLI)–Primeiru-Ministru (PM), Kay Rala Xanana Gusmão, rekoñese partisipasaun labarik menor idade durante funu ba ukun rasik-an.
Xanana konta katak, durante nia subar-an, labarik menor idade mak sai mata-dalan hanesan lori surat bá mai, masku iha tempu defisíl. Tanba ne’e iha mandatu IX Governu Konstitusionál sei rezolve problema veteranu, ne’ebé nu’udar inisiativa Estadu hodi fó rekoñesimentu ba ema ida nia luta.
“Permite mai hodi dehan katak, Prezidente Repúblika ko’alia sala uitoan tanba hanoin katak veteranu ne’e, sira ne’ebé kaer kilat de’it, tanba ida-ne’e mak kompara dehan ita barak liu ona militár sira hosi United Kingdom ka buat sira ne’e hotu. Lae, Prezidente! Hosi rezisténsia klandestina partisipa, ne’ebé sein rezisténsia klandestina gerilla la folin, iha ita-nia gerilla povu mak halo funu, gerilla hanesan tuda malu uitoan hanesan halai bá halai mai, bá hatán han husi populasaun, bá hatán kuidadu sira-nia saúde hosi populasaun,” PM Xanana hateten iha ámbitu komemorasaun Masakre Igreja Liquiça ba dala-25, iha salaun Administrasaun, Liquiçá, sesta ne’e.
Xefe Governu nota katak, iha lista veteranu mosu naran labarik menor idade barak , nune’e sai preokupasaun públiku, katak veteranu barak tebes.
“Tanba ne’e mak númeru boot ne’e tanba ida-ne’e duni, ezemplu dalaruma ha’u mós kestiona ona problema ne’e ho komisaun veteranu, kona-ba partisipasaun labarik sira-nian, sira responde katak sei labarik oin nusa mak ita bele dehan katak nia partisipa funu, problema ne’e mak tenke intende sira halo saida, ha’u fó de’it ezemplu rua, ha’u mai hela iha Lahane iha Sra. Aliansa nia uma, ami ko’alia nia haruka nia oan sira sei kiik ba besik estrada para haree ema tama iha uma ka lae, iha tiu ne’ebé sira deskonfia oitoan kuandu nia mai ona iha dalan, ami ko’alia hela iha sala sira hakilar ona ama-apa sira, tiu ne’e atu mai ona, ne’ebé Dona Aliansa ko’alia hodi ha’u ba lalais tiha kuartu,” Xanana konta tuir.
Notísia relevante : Menoridade envole iha funu sei la hetan pensaun
Nia haktuir tan: “Depois ha’u mai hela fali iha Kakau-lidun ne’ebá, ne’e mós iha intel barabarak atu sa’e bá leten ba entrega surat mai ha’u, surat ne’e lori husi labarik feto ida, nia la’o avontade tanba bapa sira haree nia kiik halo lerek saida, kona-ba funu nia hanoin lerek saida, maibé labarik ne’e kaer surat sira ne’e kapas loos, hodi ba entrega tiha ba ha’u, no ha’u lee tiha bainrua mak ó mai fali, ne’ebé nia bá fali avontade.”
Xanana dehan, situasaun sira ne’e dalaruma akontese, tanba ne’e maka bainhira Prezidente temi halo justisa, sira la husu osan, maibé sira dehan pelu menus rekoñesementu katak sira mós partisipa iha funu.
“Foin daudaun ami diskute iha reuniaun Konsellu Ministru, iha kazu ida katak ferik-oan ida krekas tebes, nia husu nia laen uluk veteranu lori surat ba rejista tiha ona, ami bá to’o iha ne’ebá tanba mate ona ne’ebé sira la simu buat ida. Ne’e mak falta de justisa. Ami dehan tiha ona ba malu iha mandatu IX Governu nian problema veteranu tenke rezolve, katak tenke iha justisa duni,” Xefe Governu komprometidu.
Rekonsiliasaun Timor-Leste nian susesu boot iha istória mundu
Iha biban hanesan, Prezidente Repúblika (PR), José Ramos Horta, hateten, tuir prosesu rekonsiliasaun ne’ebé susesu boot iha istória mundu ne’e, maka prosesu rekonsiliasaun Timor nian iha mundu ne’e ódiu barak tebes.
“Ha’u bá nasaun barabarak hanesan Israel, Palestina, Jordánia odiu iha ne’ebá kle’an tebes. Timor-Leste sorte tanba laiha guerra sivíl, laiha violénsia polítika, ida-ne’e tanba desizaun ne’ebé halo kedas iha tinan 1999 to’o mai 2000, hosi Xanana Gusmão. Rekonsiliasaun nasionál, laiha ódiu, buka hili inimigu sira tanba violénsia 1999 ne’e la’ós foun, iha luta laran elementu rezisténsia rasik oho malu, ita hatene. Ne’e duni maka susesu boot, mundu admira oinsá iha Timor-Leste entre Timor-oan sira no ódiu ho bapa sira,” Horta dehan.
Tanba ne’e, PR Horta husu atu labele kontinua temi pro-autonomia ka pro-integrasaun tanba elementu barak iha pro-integrasaun ne’e sira mós salva ema barak iha tinan 1999. Iha tempu luta elementu rezisténsia halai bá halai mai, dalaruma haksoit tama Organisasi Pertahanan Sipil (HANSIP) depois haksoit filafali ba FALINTIL.
Tanba ne’e maka polítika rekonsiliasaun ne’e di’ak liu, ne’e la signifika haluha tiha justisa. Konseitu justisa ne’e la’ós de’it hateten halo sala tenke bá kadeia, maibé halo justisa ba vítima sira, primeiru rekoñese vítima sira, ita la espera rai seluk mak rekoñese ita-nia vítima. Ita Timor-Leste ho nia kbiit rasik maka rekoñese no buka tulun vítima sira, dada vítima sira tama iha konstrusaun Estadu iha prosesu dezenvolvimentu.
“Laiha rai ida iha mundu ne’e halo rekoñesementu boot liu ba veteranu sira, tanba ha’u asiste veteranu iha nasaun barak abandonadu, iha Timor-Leste laiha veteranu ida mak hateten Estadu la rekoñese, balun seidauk identifika karik, ne’e la’ós la rekoñese maibé tanba iha área izoladu, maibé barak inventa, sorte iha komisaun verifikasaun hodi haree sé mak veteranu duni,” nia tenik.
Horta fó ezemplu, ema ida iha tinan 1975 seidauk moris no iha tinan 1999 foin mak moris ka foin halo tinan-lima, maibé dehan veteranu ona.
“Problema hanesan ne’e barak loos. Komisaun veteranu sira halo serbisu kle’an para hela, tanba sé fiar veteranu hotu tau naran ka rihun 200 ne’e ita hakfodak tanba ita-nia forsa boot liu fali forsa Indonézia nia no boot liu forsa Inglatera nian,” PR preokupa.
Xefe Estadu komprometidu katak sei tau-matan ba sira ne’ebé sai vítima no fó omenajen boot ba eroi sira ne’ebé lakon sira-nia vida.
Jornalista : Antónia Gusmão
Editora : Julia Chatarina
