DILI, 01 Dezembru 2025 (TATOLI) – Saku plástiku uzu úniku kontinua sirkula iha merkadu no kioske sira iha Timor-Leste, maski Dekretu-Lei n.u 37/2020, 23 Setembru, kona-ba Alienasaun, Importasaun no Produsaun Saku, Embalajen no Objetu Plástiku hirak seluk proíbe totalmente nia utilizasaun iha país.
Tuir observasaun ekipa Diresaun Nasionál Kontrolu Poluisaun (DNCP, sigla portugés), Ministériu Turizmu no Ambiente, plástiku uzu úniku ne’e hahú tama fali iha merkadu sira iha tinan 2025.
Arlindo Silveira, Diretór Nasionál Kontrolu Poluisaun, suspeita katak saku ne’e tama liuhusi dalan ilegál, via fronteira terrestre, no parte seluk mak prodús iha rai-laran.
“Ita deskonfia xineza sira prodús iha rai-laran. Ami iha informasaun, maibé seidauk deteta loloos atu halo apreensaun ka keixa ruma ba sira”, Arlindo Silveira informa ba Tatoli, iha Akait, Dili.
Nia dehan katak plástiku uzu úniku sirkula barak iha merkadu Taibesi, ne’ebé negosiante balu fa’an uza bisikleta no karosa. “Ami toma nota depois tempu tuirmai sei kria ekipa atu tama iha merkadu sira halo avizu”.
Ba kestaun ida-ne’e, diresaun sei aprezenta karta ba Diresaun Nasionál Organizasaun Urbana, Ministériu Administrasaun Estatál, ne’ebé halo jestaun ba merkadu hodi kria ekipa halo apreensaun ba saku plástiku iha merkadu sira.
Arlindo esklarese karak atu evita loja boot sira uza plástiku maka diresaun, iha kada tinan, halo kontrolu ba iha supermerkadu sira no dezde 2024 la utiliza ona plástiku.
Iha dekretu-lei n.u 37/2020 hateten bainhira hetan objetu ilegál tenke apreende, no seluk mak ka’er autór hatama plástiku hodi aplika kontrabandu hanaran ordenasaun simples ne’ebé sei aplika koima husi $100 to’o $5000 no ordenasaun grave husi $500 to’o $5000. “Ordenasaun simples ba sira ne’ebé la hatene liu no grave ba sira ne’ebé toman beibeik”.
Tuir nia, diresaun seidauk aplika multa ba iha negosiante merkadu, maibé iha 2024 fó sansaun ordenasaun simples ba empreza lokál no internasionál ne’ebé importa embalajen ba óleu laiha lisensa.
Dadus husi DNCP hatudu, iha 2022, materiál plástiku no embalajen ne’ebé importa hamutuk tonelada 935.505, iha 2023 tonelada 6.801,74, iha 2024 tonelada 208.249,69 no to’o trimestre datoluk 2025 tonelada 50.027,85. Reseita husi aplikasaun taxa no koima ba kofre Estadu dezde 2022 hamutuk $560.731,38.
Implementasaun Polítika Zero Plástiku
Diretór Nasionál Kontrolu Poluisaun salienta katak implementasaun dekretu-lei Polítika Zero Plástiku iha progresu, maibé iha frakeza iha kontrolu ba plástiku uzu úniku ne’ebé mosu liuhusi dalan ilegál.
Dekretu-lei ne’e promulga husi Prezidente Repúblika, Francisco Guterres ‘Lú Olo’, iha 23 Setembru 2020 no iha 23 Janeiru 2021 entra ein vigór no nia implementasaun loloos iha 2022.
“Pontu pozitivu mak ita tenta ona regulariza materiál plástiku sira tama iha rai-laran. Problema mak plastik kresek sira mosu ne’e liuhusi dalan ilegál no ita kontrola mak susar”, nia rekoñese.
Ho implementasaun lei ne’e, Arlindo Silveira halo komparasaun ba situasaun iha 2020 ba kotuk, lixu plástiku ne’ebé uluk nakonu iha tasi-ibun, mota-laran no drenajen, agora hahú menus. “Ita haree iha nafatin, maibé ladún problema hanesan 2020 ba kotuk, tanba ita hahú aplika taxa”.
Bazeia ba rezultadu Levantamentu Rekolla Dadus kona-ba Jestaun Lixu Sólidu iha munisípiu Dili ba Redusaun Lixu Plástiku Tasi nian iha Timor-Leste husi Ajénsia Intenasionál Japoneza (JICA), kuantidade lixu iha Dili aumenta ona husi tonelada 190 kada loron iha 2015 ba tonelada 303 iha 2024.
Iha estimativa katak tonelada 26.7 iha kada loron husi lixu plástiku resiklavel, iha de’it tonelada 0.88 ka 3.3% maka halo resiklajen.
“Problema ne’e tanba ita konsentra de’it iha Dili, maioria populasaun 344.700, ne’ebé ita atu rezolve lixu ne’e susar tanba ema nia konxiénsia mak hanesan ne’e. Dekretu-lei ne’e aplika de’it taxa. Ida-ne’e kontribui atu redús lixu, atu kombate lixu 100% seidauk to’o iha ne’ebá”.
Atu kombate lixu plástiku, Governu kria ona Programa Banco de Lixo iha suku Bidau no Bebonuk. Programa realiza iha 2025 no sei alarga ba munisípiu sira ne’ebé nia populasaun barak no prodús plástiku barak. Programa ne’e, Governu fó apoiu fundu ba grupu sira ne’ebé iha interese hodi rekolla lixu plástiku hodi fornese ba empreza Caltech atu resikla ba pavimentu, meza, kadeira no seluk tan.
Negosiante António Alves kestiona ho implementasaun dekretu-lei kona-ba Polítika Zero Plástiku, tanba maski lei ne’e iha maibé ambiente nafatin nakonu ho plástiku, liuliu iha tempu udan no hamosu inundasaun.
“Lei aplika ona atu ita labele soe fo’er arbiru. Loloos Ministériu Turizmu no Ambiente haree ba lei ne’e para aplika atu ema hotu komprende kona-ba Polítika Zero Plástiku. Se la’e, Governu ida hala’o [anteriór] laiha tutan, entaun ita povu ne’e hanoin lei ne’e bosok-teen ida karik”, nia afirma.
Kestiona kona-ba utilizasaun saku plástiku uzu úniku iha nia atividade komérsiu loroloron, António Alves dehan nia sosa liuhusi negosiante ambulante sira ne’ebé fa’an uza bisikleta ka motór.
“Sira lori [plástiku] tuir kioske sira. Ami la hatene [produsaun plástiku] mai husi ne’ebé. Sira mai mak fa’an, ami tenke sosa tanba kliente sira mai sosa tenke tau plástiku, se la tau sira lakohi hola sasán”, nia haktuir.
Hodi salienta katak baibain sosa plástiku iha embalajen tomak ida (iha laran kuaze 50) ho presu $1 hamutuk lima, ne’ebé antes ne’e ida ho de’it sentavu 0.25.
Nune’e, nia solisita ba Governu atu hapara totál uza saku plástiku uzu úniku, nune’e povu bele hatene katak plástiku ne’e zero duni.
“Sira husi [Ministériu Turizmu no Ambiente] halo inspesaun kona-ba plástiku ka la’e? Tanba kle’ur ba kle’ur plástiku ne’e mosu barak demais. Ita la hatene tanba prodús iha rai-laran ka lei iha, maibé nia implementasaun mak ladún forsa”, nia kestiona.
Antes ne’e, Diretór Foo Hau Kiun Group, Pascoal Suri Mali, konsidera implementasaun Polítika Zero Plástiku husi Governu di’ak. Loja boot sira hahú uza saku biodegradavel hodi fa’an fali ba komunidade ne’ebé sosa sasán ho objetivu mak eduka atu uza saku ho kuidadu no ajuda kuidadu ambiente ba tinan naruk.
“Dezde Polítika Zero Plástiku, ami hola parte ba implementasaun ho hanoin hakarak halo susesu programa ne’e. Ba ami-nia grupu laiha problema ho programa Governu tanba di’ak ba ambiente”, nia akresenta.
Iha sorin seluk, Diretór Nasionál Alterasaun Klimátika, hateten liuhusi produsaun lixu mós bele emite gás metanu (CH4), ne’ebé afeta ba atmósferu.
Maski Timor-Leste kontribui gás estufa 0,003 de’it ba emisaun globál, tanba seidauk iha indústria, maibé nia husu atu nasaun labele dukur ba kestaun referida.
Notísia relevante: Membru PN husu Governu kontrola loza xineza kontinua uza plástiku
Jornalista: Maria Auxiliadora
Editór: Xisto Freitas da Piedade
