DILI, (TATOLI) – Dosente no peskizadór Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL), Aniceto Guro-Berteni Neves, reprezenta Fakuldade Siénsia Sosiál (FSS) aprezenta perspetiva oinsá papel sívita akadémika atu konserva istória pasada ba hametin lialoos no justisa, iha kampus FSS, Kaikoli, ohin iha ámbitu ‘Seminariu no Ekspozisaun Istória Pasada Jugun Ianfu (eskravidaun seksuál).
Perante audiénsia sira, estudante husi UNTL, UNITAL (Universidade Oriental Timor Lorosa’e), ensinu sekundária sira, no konvidadu propoen medida importante lima atu iha asaun afirmativa ba prosesu polítika no programa nasionál Haforsa/Hametin Enkuandramentu Instituisaun Estadu nian liuliu Ensinu superiór, iha kontestu konserva istória.
Hametin Enkuandramentu Instituisaun Estadu nian liuliu Ensinu superiór, liuhusi integrasaun Memória no Istória Pasada nian iha Dezenvolvimentu Setór Edukasaun (formulasaun vizaun, misaun, estratezia no objetivu Instituisaun Edukasaun tenke refleta memória Povu no Istória pasada nian.
Adopta no atualiza programatiza Peskiza Memoria no Istória Pasada iha Planu Asaun Anuál ba Ensinu Superiór sira inklui Ensinu Superiór Privadu sira iha TL.
Adopta no atualiza “Memoria no Istória Pasada” iha kuríkulu formasaun no edukasaun no adopta utilizasaun métodu hanorin uza audio-vizuál, testu istória, video, testimonia no seluk tan.
Orienta Estudante Universitáriu finalista ba peskiza no promove Programa Prémiu Peskiza Memoria no Istória Pasada nian ba Estudante, Profesór Nasionál no Internasionál sira liuhusi Fundus husi OJE (Orsamentu Jerál Estadu) no Kooperasaun sira bilaterál nian.
Integra testu istória (Chega!, CVA Report, Livru, Video, testimonia/depoimentu sira iha máteria Ensinu nian iha Universitáriu.
“Ha’u foti ezemplu mak hanesan iha FSS-UNTL nian Chega! Nu’udar máteria ida iha Matéria Universitáriu (MKDU-Matakuliah Dasar Umum), Integra kapítulu sira husi Chega!, CVA Report, Livru, no seluk tan iha Sylabus ba Materia Istória Jerál, Demokrasia no Direitus umanus, Estudu Relasaun Internasionál, Polítika Públika, Direitu umanu no Dezenvolvimentu. Iha UNPAZ, bele integra iha Programa Estudu “Harii Dame” nian, no seluk tan”, akresenta.
Dosente seniór ne’e afirma istória pasada povu Timor-Leste nian, lia-loos no justisa ho diskriminasaun-laek; akontesementu iha pasadu – husik hela sinál/ain-fatin iha tempu agora, evidénsia eziste hela; iha objetu, aplika métodu espesifiku: krítiku – imajinativu: dadus, legacy, evidénsia eskrita – gravasaun.
Presiza define meius/medida atu rekolla fonte (heurístiku) – selesaun ba fonte (verifikasaun krítika) – interpretasaun ba fonte (analiza krítiku) no hakerek akontesimentu (istoriografa).
Justisa signifika iha lia-loos, laiha diskriminasaun VS Povu TL nia pasadu laiha Justisa, lia loos no diskriminasaun.
Modelu Sosiedade ida ne’ebé ita hakarak (modelu sivilizasaun)? Sosiedade Normativu (aplika aproximasaun Legalistika-formalistika: morál, distributivu & komulatives), modelu sosiedade ida bazea ba dezenvolvimentu Ekonomia no distribuisaun iguál, no modelu sosiedade ida bazea ba identidade sosiu-kulturál no istóriku.
Aniceto Neves esplika mós kona-ba; Entre papel ‘Civitas Academica’ ka papel ‘Ensinu Superiór katak 1) Civitas Academica; liberdadade, voluntarismu, konxiénsia estudante, dosente, alumni no funsionariu-sira nian. 2) Ensinu Superior; Institutional setting and educational setting (integra iha enkuadramentu legál no programatizasaun – vizaun, misaun, estratezia no objetivu Ensinu Superóor nian).
Tuir mai, 3) Civitas Academica: laiha aranjamentu ba provizaun legál no insentivu sira, laiha well ordered sets of preference, 4) Ensinu Superiór; e.g. Kampus FSS-UNTL nu’udar situs memoria, nune’e Historical and rational choice Institutionalism nu’udar aproximasaun ida pertinente; Kampus FSS-UNTL bele sai referénsia ka modelu no sai sasukat atu influénsia lalaok ezistente Ensinu Superiór sira seluk iha Timor-Leste.
Papel atu Konserva
Akadémiku UNTL ne’e realsa tan kona-ba istória pasada no oinsá atu konserva, katak 1) Leitura-sira hanesan Chega!, Relatóriu CVA no Livru HAK: LUTA BA LIA-LOOS NO JUSTISA – koalia kona-ba saida?, 2) Saida mak Istória (memoria Pasadu)?
Nia esplika, akontesementu deit? (faktus, formula sientífika, mantein gravadu), Story, “Kisah” deit? (rekonstrui esperiénsia individu/grupu, formula sientífika, tuir idaidak nia gostu, konta hatutan jerasaun ba jerasaun).
Nu’udar Siénsia: Kuñesementu/Knowledge, formula sistemátiku, aplika métodu sientífiku, harii verdade; (Akontesementu iha pasadu – husik hela sinál/ain-fatin iha tempu agora, evidénsia eziste hela; iha objetu, aplika métodu espesifiku: krítiku – imajinativu: dadus, legacy, evidénsia eskrita – gravasaun; Etapa: rekolla fontes (heuristiku) – selesaun ba fontes (verifikasaun krítika) – interpretasaun ba fontes (analiza kritíku) no hakerek akontesementu (istoriografia).
Ikus liu, nia kestiona tan, nu’udar Artes de’it? (aprende ka estuda istória liuhusi artes, artes ne’ebé fo orientasaun (petunjuk) ba lee-nain sira, kuandu ema Lee ka hare’e tipu artes ruma, ema hanoin katak sira mós: hare’e/asiste, rona, no sente direita.
Entretantu, iha aprezentasaun ne’e hetan entuziazmu husi universitáriu no partisipante sira. Hafoin aprezentasaun iha sesaun husu no hatan.
Jornalista: Rafy Belo
Editora: Rita Almeida