DILI, (TATOLI) – Ensinu Sekundária Téknika Vokasionál-Grupu Teknolojia no Indústria (ESTV-GTI), Bekora hahú promove ambiente saudável hodi garante edukasaun sustentável iha prosesu aprendizajen.
“Ami sempre fó orientasaun ne’ebé mak forte. Katak, estudante tenke kria ambiente ne’ebé mak moos iha prosesu hothotu, komesa tama mai iha portaun to’o sai fila fali. Ami sempre fó hanoin ba estudante, tuir lei, katak ambiente ne’ebé moos importante atu oinsá prosesu aprendizajen bele la’o ho di’ak”, hateten Xefe Konsellu Estudantil, Faustinho Simões de Carvalho, ba Tatoli iha nia kna’ar fatin, ohin.
Tuir nia kuandu ambiente mak la saudável bele estraga hanoin no prejudika vontade iha prosesu aprendizajen.
Profesór ne’e haktuir prosesu hanorin no aprende iha ESTV-GTI hahú tuku 7.30 to’o meudia nomós iha lorokraik hahú tuku 13.30. Maske nune’e minutu 30 antes, estudante sira tenke hamoos uluk ambiente iha aredór eskola nian no sala aula.
“Sala sira ne’ebé mak profesór sira tama tenke moos. Profesór sira kuandu tama sira la preokupa ona ho fo’er sira ne’ebé mak iha atu oinsá organiza. Ami fó kedas ona orientasaun katak sira-nia fatin ne’e tenke moos. Ne’ebé, ba meudia mós hanesan”, hateten.
Interasaun Di’ak
Xefe Konsellu Estudantil mós haktuir prosesu interasaun entre alunu no manorin sira la’o di’ak. Katak, estudante ho profesór sira labele ta’uk malu.
“Lei mós asegura direitu labarik sira nian, entaun ami koko atu la’o ho lei ne’ebé mak iha. Maibé, ami tau nafatin iha hanoin, interese katak eskola ne’e sai pilotu, entaun profesór no estudante ne’e ami halo ligasaun ne’ebé mak di’ak”.
Xefe Konsellu katak ESTV-GTI iha regulamentu internu rasik hodi aplika iha eskola ne’e no elementu iha eskola ne’e iha obrigasaun atu kumpre.
“Iha ami-nia lei hateten momoos. Iha artigu 25, 26 ne’e, ami sempre hateten se estudante sira kontra regra ne’ebé mak iha, komesa kedas pontualidade ninian katak tama ho oras. Ami-nia lei hateten tuku 07.30 estudante sira tenke iha ne’e ona, tuku 08.00 prosesu aprendizajen la’o ona, ami fó toleránsi minute 15 de’it, liu minute 15 portaun taka”, esplika.
“Ami eduka. Ami la’ós lakohi fó estudante atu tama mai tuir prosesu aprendizajen maibé ami eduka oinsá atu estudante ne’e bele hatene katak ha’u tenke hatene tau án, respeita tempu. Buat hothotu la’o ho tempu”, reforsa tan profesór disiplina relijiaun ne’e.
Profesór Faustinho Simões de Carvalho friza mós buat hotu ne’e tempu tanba ne’e tenke kumpri. “Lei (regulamentu Internu-red) labele iha de’it enkuantu lakohi implementa. Ami implementa lei tuir padraun ne’ebé mak eskola ne’e hakarak”.
Nia haktuir, dalaruma estudante ne’ebé atraza no tama liu ba resintu eskola no iha ona aula laran, desreispeitu ba profesór no estudante maluk sira ka la uza linguajen adekuada sira no halo agresaun, ESTV iha regra rasik atu regula.
“Ami tenke bolu inan-aman ou lae ami fó xamada ba estudante atu asina deklarasaun ruma. Depois deklarasaun mak nia repete tan, ami bolu inan aman mai. Inan-aman mai signifika asina deklarasaun ba dala ikus no forte atu oinsá estudante bele hakruuk ba regra hothotu ne’ebé mak iha”.
“Tanbasá? Se ita husik de’it mak estudante sei la aprende buat ruma, estudante halo konforme nia hakarak”, reforsa tan.
Bandu Estudante Fuma
ESTV-GTI mós bandu estudante sira fuma iha aredór eskola nomós estudante uza atributu eh uniforme eskola nian enkuantu fuma.
“Ami hetan de’it iha dalan mós ami kaer, lori mai halo deklarasaun tanba lori atributu eskola nian. Hakarak fuma, se tau bebas (livre). Ne’e ami la mete. Se kuandu lori atributu eskola nian, toman fuma iha dalan ou hasai foto arbiru, ami la tolera ba ida ne’e”, insiste Faustinho Simões de Carvalho.
Bainhira akontese ida ne’e, profesór ne’e katak sei aplika sansaun ka bolu inan-aman mai hodi responsabiliza aktu husi estudante ka oan sira iha eskola refere, depende ba kazu.
“Ami iha ne’e tau aas regra, tenke kumpre duni. La’ós tau tiha, estudante halo tuir nia hakarak. Estudante nunka hatama nia regra ba iha regra eskola nian”.
Profesór Faustinho Simões de Carvalho mós katak ESTV-IGE proibidu forte tebes atu estudante sira halo agresaun fízika ba malu iha área eskola nian.
“Estudante baku malu ami nunka husik de’it. Fatin ne’e la’ós atu baku malu, buka sadik malu. Fatin ne’e atu baku malu ho siénsia ne’ebé mak iha. Baku malu uza ulun la’ós ho forsa”.
Xefe Konsellu Estudantil relata, ESTV-IGE koopera di’ak moos ho inan-aman eh Konsellu Inan-Aman sira. “Iha inan-aman ne’ebé lakohi koopera, ami hasai oan, ne’e ami-nia regra. Tanba inísiu kuandu sira tama mai, tuir orientasaun, ami hateten kedas. Bainhira prosesu aprendijazen la’o, ami sempre bolu inan-aman mai”.
Profesór Faustinho Simões reforsa bainhira iha estudante ruma komete kazu ruma iha estabelesimentu ensinu públiku tékniku ne’e no bolu inan-aman tenke marka prezensa. Se la marka prezensa oan la fó tama portaun.
“Tanba ne’e mak kuandu inan-aman ne’ebé ami bolu mak la mai ona ne’e, naran ami entrega iha security labele tama. Karik sira tama, ami sei check iha sala. Tanba ne’e mak durante ne’e, la’ós inan-aman hotu, inan-aman iha ida ou rua ne’ebé mak dalaruma la koopera entaun ami tenke hasai, skor, no bainhira inan-aman mai ona depois mak ami ko’alia, tuir malu ona, halo deklarasaun ruma mak tuir fali prosesu aprendizajen”.
“Karik, inan-aman dehan katak sira-nia serbisu mak importante, di’ak liu ka boot liu fali nia oan nia futuru, buka eskola seluk. Iha ne’e la eskola, la estuda valór la di’ak, entaun hela tan tinan ida ou tinan rua. Inan-aman koopera di’ak ho eskola lai depois mak pasa, hetan direitu tomak”, nia esplika.
ESTV-IGE iha tinan letivu ida ne’e simu estudante hamutuk na’in 378. “Depois tama tiha mai, iha oan ida ou rua la tahan ho regra, la tahan ho edukasaun ne’ebé ma kami aplika iha eskola ne’e, sira husu rejigna án no foti fali dokumentu no dehan kata kami ba eskola iha fatin ida ne’e. Agora dadaun ne’ebé mak iha ne’e hamutuk 376/7”, relata Faustinho Simões hodi konklui.
Entretantu, tuir observasaun TATOLI iha ESTV-IGE ambiente eskola ne’e moos no saudável no moru ho parede eskola nian mós la riskadu arbiru ka ho linguajen sira ne’ebé la adekuadu.
Nune’e mós nota katak eskola ne’e nia aredór sira hale’u ho aifunan verde no fresku nomós estudante no profesór inklui entidade eskolár seluk iha estabelesimentu ensinu ne’e la so’e fo’er arbiru maibé halibur lixu iha fatin sira ne’ebé sira rasik aranja no prepara ona. Eskola ne’e saudável no fresku nomós hakmatek.
Kona-Ba Regulamentu Internu, ESTV-IGE iha regulamentu ne’ebé kompostu husi artigu 32. Regulamentu ne’e kria iha ámbitu dispostu iha lei nú. 14/2008, loron 29 outubru (Lei baze edukasaun nian), no Dekretu Lei nú.8/2010, loron 15 fevereiru (ne’ebé aprova planu kurikulár, réjime implementasaun no modelu sertifikasaun, organizasaun no avaliasaun eskola sekundária téknika vokasionál).
Dekretu lei nú. 23/2010, loron 9 dezembru (Estatutu no kareira dosente) loron 8 janeiru, Dekretu lei nú. 33/2011, loron 3 agostu (Réjime jurídiku administrasaun no jestaun sistema ensinu sekundáriu) mak definidu funsionamentu eskola nian, husi kada sira-nia órgaun jestaun no administrasaun ida, estrutura orientasaun no servisu apoiu edukativu nian nomós direitu no dever husi membru iha nia komunidade eskolár sira.
Regulamentu internu ne’e, iha artigu 25 (infrasaun disiplinár) konsidera katak infrasaun disiplinár ba violasaun husi parte estudante husi nia dever jerál no espesífiku sira, tuir nia situasaun no prevista iha regulamentu internu.
Enkuantu, artigu 26 (Okorénsia grave sira). Iha artigu ne’e akresenta katak okorénsia ne’ebé konsidera grave mak hanesan lori telemove ho kâmara hodi filma, lori pornografia, falta eskola durante semana ida tutuir malu, fuma no hemu alkool iha resintu eskola nian, estraga propriedade eskola nian no riska parede, meza no kadeira sira.
Inklui, haksoit moru, na’uk sasan kolega sira nian, provoka ka insulta profesór ka kolega sira seluk, tenta no abuzu seksualmente ba kolega sira, haku’ak no re’in malu, hasai fotografia bainhira sai eskola ho farda, lori arma brank aba iha eskola ho objetivu hodi kria problema, konstitui família, halo respeitu ba profesór sira.
Nune’e mós, alunu halo agresaun fizikamente ho forma konsiderada grave ba nia kolega sira balun ka kualker elementu seluk komunidade edukativa. Se prova katak alunu ida halo furtu iha eskola laran ba proprietáriu saida de’it ba objetu furtadu ka valór husi objetu ne’e rasik.
Se alunu ida viola ka tenta kolega ida, se alunu ida pertense ba grupu vandalizmu ida no kualker situasaun seluk ne’ebé mak la prevista iha alinea anteriór sira konsiderada partikularmente grave ka reinsidente.
Jornalista: Rafy Belo
Editora: Rita Almeida
