DILI, (TATOLI) – Asosiasaun Rádiu Komunidade Timor-Leste (ARKTL) liuhusi Rádiu Loriku ho Rádiu Komunidade Atoni Lifau (Oekusi) no Lian Manu Koko Ataúru hamutuk ho Sekretáriu Estadu Komunikasaun Sosiál (SEKOMS) no Organizasaun Nasaun Naklibur Sira ba Edukasaun, Siénsia no Kultura (UNESCO-sigla inglés) lansa programa rádiu kona-ba matenek tradisionál husi Ataúru no Oekusi.
Prezidente ARKTL, Prezadu Ximenes, iha lansamentu hatete programa ne’e kona-ba matenek lokál ne’ebé menus daudauk no futuru komesa lakon, tanba ne’e sira hanoin oinsá rádiu komunidade bele hola parte iha prosesu ida bele prezerva matenek lokál ne’e no tempu hanesan konserva liuhusi produsaun programa.
“Ida ne’e ita tau hamutuk iha audio, sai hanesan referénsia ba jerasaun foun sira; karik iha tinan 20, 30 sira hakarak hatene kona-ba Timór iha tempu pasadu, sira bele iha oportunidade ita-nia lia na’in sira, tiu-tia sira ne’ebé daudaun ne’e sira iha koñesimentu di’ak kona-ba ita-nia matenek lokál sira ne’e, sira bele konta istória”, hateten Ezekutivu ARKTL, Prezadu Ximenes, iha Knua Juventude Buka Hatene Kolmera, tersa (2/4).
Prezadu Ximenes katak durante ne’e matenek lokál sira transforma liuhusi orál de’it no la iha ema ida mak hakerek, tanba ne’e fasil atu lakon.
“Ami hanoin liuhusi projetu ne’e rádiu komunidade hanoin ona oinsá mak halibur matenek lokál sira ne’e iha audio ho hanoin rádiu komunidade hothotu sira bele halo programa hanesan ne’e, entaun ba oin ita bele iha biblioteka audio ida, ita bele fornese ba iha muzeu Timór, aban bainrua jerasaun foun sira hakarak hatene kona-ba matenek lokál sira bele klika de’it iha rádiu, bele rona direta”.
Nia afirma programa ne’e realiza tanba apoiu husi UNESCO ba ARKTL. Tanba ne’e, ARKTL liuhusi Rádiu Loriku Lian, koopera ho Rádiu Komunidade Atoni Lifau no Lian Manu Koko Ataúru hodi elabora programa matenek tradisionál husi Ataúru no Oekusi.
“Ami-nia hanoin katak karik ba futuru bele sai hanesan projetu pilotu ida, karik ba futuru husi parte governu iha inisiativa hakarak koopera ho Rádiu Komunidade, bele investe mós iha área sira hanesan ne’e”, komenta.
Iha fatin hanesan, reprezentante SEKOMS, Asesora Lili Ribeiro, hateten matenek tradisionál timoroan sira iha área oioin hanesan saúde, agrikultura, arkitetura, artezanatu, maibé dala barak ita ko’alia, pasa informasaun, liuhusi orál de’it, husi jerasaun tuan ba jerasaun foun ka husi inan-aman sira mai ita; ita pasa de’it, ko’alia de’it, depois ita mate hotu ona.
“Inisiativa di’ak tebes husi ARKTL no mós UNESCO para hahú ona fó importánsia atu promove no mós prezerva matenek tradisionál ka matenek lokál sira ne’ebé iha. Agora, rádiu komunidade nu’udar meius ida ami haree efetivu tebes, tanba besik loos ba komunidade hodi bele kolleta, dokumenta, divulga no prezerva matenek lokál sira ne’ebé mak Timór iha”.
Nia haklaken kada munisípiu iha matenek lokál oioin no diferente. Agora ita prodús no lansa iha rádiu komunidade, agora ita komesa ona rádiu komunidade Ataúru no Oekusi, maibé espetativa SEKOMS nian programa ne’e bele prodús no lansa mós iha rádiu komunidade iha munisípiu hotu.
Iha tinan ne’e, SEKOMS mós tau ona iha planu para estabelese sentru informasaun integrada ida iha kada suku no mós munisípiu sira ne’ebé kompostu mós biblioteka.
“Entaun karik bele utiliza, oinsá bele koopera hamutuk para produsaun sira- ne’ebé prodús (rádiu komunidade) bele tau mós iha munisípiu sira iha biblioteka, nune’e komunidade bele asesu, fahe ba malu matenek ne’ebé iha. Ami hato’o ami-nia parabéns ba ARKTL, UNESCO no mós Rádiu Komunidade ba inisiativa”.
“Governu mós iha ona hanoin ida oinsá atu define loloos rádiu komunidade nia funsaun ne’e, karik iha futuru, la kleur tan sei iha desizaun ruma para hatudu loloos Rádiu Komunidade nia funsaun ne’e oinsá”, kompromete reprezentante SEKOMS.
Partisipa iha lansamentu ne’e mak Diretór Sentru Rádiu Komunitáriu, Abel da Conceição, UNESCO reprezenta hosi Nocdle Poulson, reprezentante rádiu komunidade husi munisípiu sira, estudante universitáriu no mós interesadu sira.
Iha lansamentu ne’e ARKTL liuhusi Jestór Rádiu Atoni Lifau, José Francisco Efi fahe mós Matadalan Prezerva Matenek Lokál Liuhusi Programa Rádiu Komunitária ba reprezentante Rádiu Komunidade sira husi Munisípiu.

Matadalan ne’e kompostu husi pájina 26 no kontein ho informasaun sira hanesan Introdusaun, Definisaun Matenek Lokál, Matenek Lokál Mai Husi Ne’ebé? Kobertura Programa: a) Sorumutu ho Autoridade Lokál, b) Identifika Materiál no Fonte Informasaun, c) Identifika Isu ba Programa Sira, Entrevista, Traskrevendu Audio, Hakerek Eskrita Programa Rádiu, Gravasaun Lian (Voice Record), Editing no Mixing, inklui Transmisaun.
Objetivu husi Matadalan ne’e mak hakbiit koñesimentu husi jornalista rádiu komunidade atu bele serbisu hamutuk ho komunidade hodi bele prodús programa rádiu ba asuntu prezervasaun matenek lokál.
Nune’e mós, fornese oportunidade ba jornalista rádiu komunidade atu bele iha kbiit tékniku hodi identifika matéria ba programa rádiu ho asuntu matenek lokál.
Jornalista: Rafy Belo
Editora: Rita Almeida