DILI, 29 jullu 2019 (TATOLI)-Akadémiku Universidade Oriental Timor Lorosa´e (UNITAL), Fakuldade Siénsia Sosiál no Polítika (FISPOL), Departamentu Relasaun Internasionál hateten katak bainhira Timor-Leste tama ba ASEAN (Oganizasaun Sudeste Aziátiku-sigla inglés), governu tenke iha planu, liga ba pilar ASEAN hanesan ekonomia, seguransa no sósio-kultura.
“Bainhira ita tama ba membru ASEAN, primeiru haree mós ba ita-nia ambiente, klaru ita-nia naran tama ona iha ne’ebá (ASEAN) mas tenke realiza situasaun polítika (pilar ASEAN) iha rai laran, tenke ita haree didi’ak, ami akadémika fó komentáriu; planu, polítika, maka’as iha governu sira,” hateten Xefe Departamentu, Domingos Loe Soares, ba Ajénsia TATOLI, iha nia kna’ar fatin, Kampus UNITAL, Becora, Dili, segunda (29/07/2019).
Nia reforsa tan, bainhira Timor-Leste sai ona membru ASEAN, primeiru tenke iha planu, hanesan akadémiku, preparasaun ba ida ne’e, aban bainrua tenke hare’e ba dezenvolvimentu. “Konstribuisaun hosi akadémika iha universidade, hosi fakuldade sempre halo semináriu, ne’e mós hanesan atividade akadémika, ligasaun mós ba iha estájiu hare’e liubá iha prátika diplomátika”.
Akadémiku ne’e realsa, frakeza ita tenke evalua, tenke haree ambiente no mós situasaun polítika ita nian. “Ambiente ne’e hanesan, iha nasaun hanesan Filipina, Indonézia, ita hare’e sira-nia ambiente mudansa maka’as, mais ita nian ladún, ita nian mudansa mas iha Dili de’it, fatin seluk la’e”.
“Ida seluk situasaun polítika, ita-nia burokrasia hanesan boot liu, hothotu tau hamutuk iha Dili de’it, kona-ba autonomia lokál seidauk realiza lós. Entaun, buat hothotu tenke iha kapital, ida ne’e sai hanesan ita-nia frakeza, ho ida ne’e aban bainrua, ita atu sai membru ASEAN ita tenke halo evaluasaun maka’as,” hatutan Xefe Departamentu, Domingos Loe Soares.
Xefe departamentu ne´e konsidera, difikuldade ne’ebé ita hasoru dezde uluk até agora ita seidauk tama ba ASEAN, primeiru ambiente, ekonomia, akadémika.
“Parte ekonomia polítika, ita hare’e ba iha parte exportasaun no importasaun, tanba agora ne’e ita garantia ba rai li´ur, ita rasik la iha property (propriedade) indústria boot, neéebé hothotu ita garantia ba iha rai li´ur. Entaun, iha ne’e tenke esforsu; governu no ita hotu tenke esforsu aan para dezenvolve atu halo mudansa la’is,” nia fó hanoin.
Tanba ne´e, Xefe Departamentu Relasaun Internasionál UNITAL, Domingos Loe Soares sujere ba governu katak se bele redús ita-nia burokrasia para servisu hotu bele la´o di´ak. Nune´e mós sujere katak serbisu hotu labele sentraliza de´it iha Dili, Kapitál Timor-Leste.
“Se bele governu bele loke kampu traballu liliu autonomia lokál, implementa di’ak, ne’e ida-idak haree nia autonomia atu kompete, sai membru ASEAN, asegura la´is,” katak xefe departamentu ne´e.
Notísia relevante: http://www.tatoli.tl/2019/07/26/adezaun-tl-ba-asean-papel-akademiku-mak-fo-hanoin/
Jornalista : Nelia Fernandes
Editór : Rafy Belo