iklan

EDUKASAUN, HEADLINE

Xanana Nia Lian “TATOLI” (VIII)

Xanana Nia Lian “TATOLI” (VIII)

Xanana Gusmão. Foto espesiál

DILI, 20 agostu 2019 (TATOLI)—Xanana nia lian “TATOLI”=Tama To’o Lidun sira iha territóriu laran tomak. Xanana nia lian “TATOLI”=Tama To’o Lidun sira iha rai-foho Ermera ne’eba, katak nia hamutuk ho Amo Mário Belo, Komandante Ernestu DUDU ho kuadrus sira harii Zona Guerrilha iha rejiaun ida ne’e.

 Hafoin reuniaun iha Soibada-Manatuto (1976) ne’ebé Organiza Estrutura Rezisténsia no Luta Armada nian, Konsellu Ermera hamutuk ho Konsellu Liquisa, organiza nu’udar Setóres Politiku-Militár ho naran Fronteira Norte, ho Komisáriu Politiku, Helio Sanches Pina “Mau Kruma” no Sekretáriu Rejiaun nomós Komandante Setór, José da Silva.

Konis Santana Mate iha Ermera

Iha tinan 1992, ho tulun Saudozu Amo Mário Belo, ha’u bele mai dala hira kedas, to’o Ermera, la’o to’o Aiseo, hodi buka, hamutuk ho Komandante Ernestu DUDU no kuadrus sira seluk, koñese didi’ak situasaun, para loke tan Zona de Guerrilha ida iha rejiaun ida-ne’e. Ho nune’e, mak Konis Santana mai to’o Ermera, hodi hetan hakotu iis iha ne’e (Mertutu-Ermera).

 “Ha’u hakruuk ba Rai-lulik no Matebian sira hotu, lahaluha ita-nia Eroi sira hotu, ne’ebé ha’u labele temi ida por ida, Kuadrus Militantes no poltikus nomós kombatentes Falintil Asswa’in nian, barak tebe-tebes ne’ebé maluk sira, imi rasik, labele haluha. Hanesan Amo Mário Belo, ne’ebé saudozu ona, no apoiu husi Amo Domingos MAUBERE no madre sira,” dehan Kay Rala Xanana Gusmão ba popilasaun sira iha Ermera.

 Maluk sira hotu…

Iha loron hirak ne’e, ita sei hamutuk selebra loron boot ida iha ne’ebé, tinan ruanulu liu ba, povo tomak mak hamrik, deteminadu tebes atu ba tú iha urnas, hodi hadau tiha Ita nia Rain husi invazores no okupantes sira.

Iha loron hirak ne’e, mak loloós ita hotu tenke halo reflesaun kona-ba funu naruk ne’ebé ita hasoru ho terus no susar barak tebes.

Funu tama iha ita-nia rain, iha loron 7 fukan Dezembru tinan 1975. Husi tinan 1976, depois de reuniaun iha Soibada (Manatuto), hodi Organiza Estrutura Rezisténsia no Luta Armada nian, Konsellu Ermera, hamutuk ho Konsellu Liquisa, organiza nu’udar Setóres Politiku-Militár ho naran Fronteira Norte, ho ninia Komisariadu no Komandu Setór.

Komisáriu Politiku mak Helio Sanches Pina “Mau Kruma” no Sekretáriu Rejiaun nomós Komandante Setór mak José da Silva.

Iha fulan Maiu, tinan 1977, depois de reuniaun Comité Central Fretilin (CCF), iha Laline, mosu problemas iha nível nasionál, ne’ebé hada’et ba Rai Laran tomak. Maibé, inimigu mós hahú kedas ona ninia operasoens boot, hanaran Operasoens Serku no Anikilamentu ba Bazes de Apoi, iha ne’ebé ezije ba populasaun no forsas hakiduk no halo movimentu makaas hodi mate hamlaha, moras nomós, ho deskontrolu boot, ema barak mate tanba inimigu oho. Setór Fronteira Norte, ne’ebé inklui Ermera ho Liquisa, inimigu sobu tuir kedas Fronteira Sul,

Setóres hotu-hotu naksobu tutuir malu, no situasaun defisil ne’e hotu mak halo populasaun tomak, iha nível nasionál rende ka ema kaptura hotu. Populasaun ema kaer hotu, forsas mós rende, nune’e mós kuadrus politikus no militares, balun mate balun rende. Iha Rejiaun Ermera, inimigu hetan kontrolu total.

Iha 1980, husi Ponta-Leste, ha’u, hamutuk ho kompañia ida, ne’ebé hanaran Destakamentu Ligasaun Nasionál (DLN), ami esforsa-aan mai to’o Sentru no Fronteira, hodi buka tuir kuadrus no forsas ne’ebé namkari. Mai to’o duni Remexio, maibé la konsege hakat liu ba Fronteira Norte, tanba inimigu, ne’ebé buka tuir sira ne’ebé halo operasaun iha Dare no Marabia, mak tahan tiha, hodi ami fila ba Sentru-Leste no esforsa-aam to’o duni Fronteira Sul hodi hetan komandantes balun no forsas.

Nune’e mak bele duni hala’o Konefernsia Nasionál, iha Laline, iha fulan Marsu tinan 1981, atu reorganiza fali Frente Armada no Rezisténsia tomak, hodi kria Conselho Nacional de Rezisténcia  Maubere).

Maluk barak rona ona kona-ba “kontak dame” ka Sesar Fogo iha tinan 1983. Husi Ponta-Leste ha’u hakat ba Sentru hodi hasoru membru Komite Sentral Fretilin (CCF) atu bele aprova kontaktu ho Ofisiais Militares no konkorda kona-ba objetivus Rezisténsia nian.

Objetivu ne’ebé aprezenta ba governu Indonezia, liu husi Koronel Purwanto, mak negosiasoens ba Solusaun Pasifika, hodi rezolve problema Timor Leste nian.

Dalan ba negosiasoens ne’e komandu da luta propoen; (1) Envolvimentu nasoens unidas nian, hodi buka halibur Portugal, nudar pótensia administrante, ho Indonézia nu’udar pótensia okupante; (2) Envolvimentu fórsas politikas hotu-hotu iha Timor-Leste, atu partisipa iha negosiasoens; (3) Referendu fó ba povu oportunidade atu fó sai ba mundu kona-ba sira-nia direitu; (4) Husu mós envolvimentu internasional iha prosesu ne’e.

Iha tinan 1992, ho tulun Saudozu Amo Mário Belo, ha’u bele mai dala hira kedas, to’o Ermera, la’o to’o Aiseo, hodi buka, hamutuk ho Komandante Ernestu DUDU no kuadrus sira seluk, koñese didi’ak situasaun, para loke tan Zona de Guerrilha ida iha rejiaun ida-ne’e. Ho nune’e, mak Konis Santana mai to’o Ermera, hodi hetan hakotu iis iha ne’e (Mertutu-Ermera).

CNRM hala’o nia knar to’o 1998, hodi mud aba CNRT (Conselho Nacional da Resisténcia Timorense), iha Paniche, Portugal, halibur Fretilin, UDT no Partidu sira seluk.

Tinan 1983 too tinan 1999, povo maubere hein kedan TINAN SANULU RESIN NEEN!

Ohin, iha Ermera, ita halo selebrasoens ba Konsulta Populár, ne’ebé hahú husi Munisípiu Lautem, iha loron 31 fulan Jullu 2019, ho hanoin katak povu tomak bele haksolok no halo reflesaun ba eventu boot ne’e!

Ha’u hakruuk ba Rai-lulik no Matebian sira hotu, lahaluha ita-nia Eroi sira hotu, ne’ebé ha’u labele temi ida por ida, Kuadrus Militantes no poltikus nomós kombatentes Falintil Asswa’in nian, barak tebe-tebes ne’ebé maluk sira, imi rasik, labele haluha. Hanesan Amo Mário Belo, ne’ebé saudozu ona, no apoiu husi Amo Domingos MAUBERE no madre sira.

Hako’ak boot ba maluk sira tomak!

Kay Rala Xanana Gusmão

 Notísia relevante:Xanana Nia Lian “TATOLI” (VII)

Jornalista: Cancio Ximenes

Editór      : Rafy Belo

iklan
iklan

Leave a Reply

iklan
error: Content is protected !!