AILEU, 14 setembru 2019 (TATOLI)-Sekretáriu Estadu Arte no Kultura (SEAK), Teofílio Caldas inaugura uma lisan Bortai, Aileu. Serimónia inaugurasaun ne’e, asiste direta mós husi Sekrtáriu Estadu Komunikasaun Sosiál, Merício Juvinal dos Reis “Akara”, Diretór Sentru Rádiu Komunitáriu (CRC-sigla portugés), Abel da Conceição, Komandante Polísia Nasionál TimorLeste (PNTL), Munisípiu Aileu, Administradór João do Rego Tilman no mós lider komunitáriu sira.
“Oitavu Governu Konstitusionál liuhusi programa oitavu governu nian fó kna’ar ida ba Sekretáriu Estadu Arte no Kultura atu tau-matan ba patrimóniu kultura hothotu espesialmente uma-lulik ne’ebé mak sai identidade nasionál ba nasaun, povu timór nian,”, dehan Sekretáriu Estadu Arte Kultura, Teofilo Caldas, iha nia diskursu bainhira inaugura uma-lisan Bortai, iha Aldeia Berkati, Suku Aisirimou, Postu Administrativu Aileu vila, Munisipiu Aileu, sesta ne’e.
Governante ne’e akresenta katak, ema koñese Timór tanba identidade, uma lisan. Uma lulik mós fó kontribuisaun ba luta. Uma-lulik sofre konsekuénsia iha faze rua, iha tinan 1942 no 1945; uma-lulik iha Timór laran, metade sofre konsekuénsia tanba funu mundiál.
“Austrália ho Japaun mai tau ninia baze iha Timór para tiru malu, sunu no estraga hotu bei’ala sira-nia uma lulik ne’ebé mak sira harii iha tempu ne’ebá, iha tinan 1975 to’o 1999 uma lulik sira sofre tan konsekuénsia husi funu ida ne’e; ita-nia funu na’in sira, gerrilleiru sira ba tiha ai-laran, inimigu sira mai buka la hetan primeiru desterra sira-nia família, segundu sunu uma-lulik tanba uma-lulik mak fó kbiit no matak malirin, fó forsa no ezisténsia gerrilleiru sira iha ai-laran atu hasoru inimigu sira,” nia esplika.
Sekretáriu Estadu, Teofílio Caldas esplika tan katak uma-lulik sai hanesan sentru kulturál hodi halibur família inklui SEKOMS ho SEAK (partisipa iha inaugurasaun) tanba nia sentru kultura no halibur família, kria amizade entre família iha suku, aldeia, iha postu no munisipiu no kontribui unidade nasionál para hametin estadu; ne’e funsaun uma-lulik nian.
Governante ne’e hateten, uma-lulik mós fó kbiit matak malirin ba jerasaun Bortai para ba kontinua sira-nia estudu no uma-lulik ne’e la’ós ita inaugura de’it maibé ita mós hatene ninia funsaun. Uma lulik mós fó ona nia kontribuisaun ba ita-nia dezenvolvimentu nasionál.
Kontrusaun lisan Bortai ne’e foin mak 99%, Oitavu Governu liuhusi arte no kultura kontinua fó apoiu ba komunidade para harii uma-lulik sira tanba sofre konsekuénsia ba funu. “Ha’u husu ba uma lisan Bortai ida ne’e atu kuida, prezerva sai hanesan patrimóniu família nian no estadu nian para la bele aat”.
Nia kompromete, iha 2020, SEAK liuhusi unidade jurídiku gabinete nian sei halo sensibilizaun iha munisipiu hotu kona-ba dekretu lei númeru 33/2017; sasán lulik sira ne’ebé tau iha uma-lulik hanesan surik lulik, fatuk lulik no sasán lulik sira seluk na’in mak komunidade maibé lei ne’e proteje atu labele fa’an. Se fa’an lei ne’e kondena ita, lori ba tribunál.
“Ita halo lei ne’e tanba iha tempu funu, ita-nia sasán lulik sira ne’e inimigu foti hotu, ida fali fa’an tanba nesesidade. Entaun, lei ne proteje tiha labele fa’an ona. Se ita-boot sira (komunidade) hakarak fa’an, fa’an ba Sekretáriu Estadu Arte no kultura para ita tau iha múzeu nasionál no ita sei halo múzeu nasionál iha Dili,” tenik Sekretáriu Estadu Teofílio Caldas.
Sekretáriu Estadu ne’e friza, uma lulik ne’e hanesan sentru kulturál no ida mos hanesan muzeu para ita prezerva ita nia sasán lulik tanba ne’e mak sensibilizaun ba komunidade sira para bele komprende, akompaña katak sasán sira ne’e ita nian maibé estadu proteje atu labele lakon, labele estraga no la bele fa’an.
Iha inaugurasaun uma-lisan Bortai, Sekretáriu Estadu Arte no Kultura, Teofílio Caldas tau fatuk ba bandeira nia riin hodi fó mahon ba uma-lisan Bortau no kuda ai-buka iha ai-riin okos no mós asina plaka no ko’a fita sa’e ba uma-lisan Bortai nian hamutuk ho SEKOMS, komandante PNTL Munisípiu Aileu no Administradór Munisípiu Aileu, João do Rego Tilman no mós lia na’in Bortai nian.
Notísia relevante:Iha Ritual Harii Ai To’os, Primeiru-Ministru Husu Joven Sira Respeita Lisan Timor
Jornalista :Felicidade Ximenes
Editór : Rafy Belo