DILI, 06 outubru 2019 (TATOLI)—Polítika Ministériu Edukasaun Timor-Leste define katak Eskola Ensinu Sekundária sira iha Timor-Leste, ne´ebé inklui mós Dili, fahe ba parte rua hanesan Ensinu Sekundáriu Jerál (ESG-sigla portugés) no mós Ensinu Sekundária Tékniku Vokasionál (ESTV).
Husi dadus ne’e, liuhusi leet ida ne’e, Ajénsia TATOLI hakarak fó sai publiku tomak perfil kona-ba eskola ida-idak nia ezisténsia tuir vizaun no misaun ne’ebé sira hahí no hanai. Estabelesimentu ensinu sira ne´e, TATOLI alende tatoli kona-ba ensinu sekundáriu públiku sei tatoli mós informasaun kona-ba ensinu sekundáriu privada sira.
Ba edisaun dahuluk ne’e, TATOLI hakarak tatoli perfil husi Eskola Ensinu Sekundária Jerál 12 Novembru, Becora.
Naran eskola: Eskola Ensinu Sekundária Jerál 12 Novembru (anteriór SMA Negeri 1 Dili, iha tempu okupasaun Indonézia).
Lokaliza iha: Becora, Dili Leste, Timor-Leste.
Fundadór sira: Materestu ema-na’in 47.
Funda iha: 28 Novembru 1999.
Diretór eskola: Aniceto Pedro da Costa
Profesór/a sira: Hamutuk ema-na’in 65 (kontratadu ema-na’in 15 no voluntáriu ema-na’in 5)
Totál estudante: Hamutuk ema-na’in 1.773.
Totál sala-de-aula: Hamutuk sala 23.
Biblioteka no Laboratóriu: Seidauk iha.
Vizaun no Misaun: Eskola ne’e iha ninia vizaun no misaun mak hakarak atu forma ema sai matenek bazeia ba aspeitu umanu, morál, kultura sosiál TL nian. Buka atu responde nesesidade edukasaun nasionál iha nivel sekundária no iha responsalblidade hakarak produs kualidade edukasaun ne’ebé aas no profisionál hahú agora no ba futuru.
Objetivu Harii Eskola: Atu orienta estudante sai kualifikadu iha aspetu konginitivu, efetivu no psikomotoriku atu nune’e sira bele aplika fali iha futuru nu’udar lalenok ida iha família, sosiedade no ba nasaun Timor-Leste. No, buka hakaas-aan atu orienta no prepara estudante sira atu sai modelu ida di’ak ba nasaun atu bele haklaken no habelar siénsia no teknolojia ba fini futuru rai-doben Timor-Leste.

Diretór Eskola Ensinu Sekundária Gerál 12 Novembru, Aniceto Pedro da Costa, informa totál fundadór hamutuk ema-na’in 47 ne’e mak depois sai profesór voluntáriu no sira ofrese-aan hodi hanorin iha tempu difisil ka emerjénsia bainhira Timor-Leste manan ukun rasik-aaan (1999).
Maske kondisaun eskola la favoravel, nia informa, laiha fasilidade eskola no problema ho estatutu profesór sira-nian, sira fó aan atu serbi povu no rai ida ne’e liuhusi sira-nia dedikasaun nu’udar manorin na’in (profesór). Ikus mai, Governu rekoñese hodi rekruta fali profesór sira ne’e nu’udar funsionáriu públiku, espesiál iha Ministériu Edukasaun to´o ohin loron.
“Husi fundadór ka profesór 47 ne’e falta de’it 15 mak sei frekuenta iha eskola 12 de Novembru Becora. Fundadór lubuk ida transfere ona ba eskola seluk iha territóriu laran tomak no balun fila hikas ona ba Maromak nia uman (mate). Maibé agora daudaun ne’e, totál profesór hamutuk 65, kontratadu 15 no voluntáriu 5 mak apoiu prosesu aprendijazen ba estudante hamutuk ema 1.773 iha ESG 12 de Novembru Becora,” nia haktuir.
Aniceto afirma, eskola ne’e mós hakarak prepara estudante sira atu sai ema ne’ebé iha kualidade hodi responde nesesidade edukasaun nasionál ba futuru. Tanba ne’e mak prosesu atu hadi’a no hasa’e kualidade ESG 12 de Novembru nian kontinua la’o beibeik, liuhusi rehabilitasaun Eis Edifisiu Eskola SMA Neg. 1 Dili ne’ebé hetan estragus.
Prosesu rehabilitasaun ne’e hala’o husi forsa konjunta husi FALINTIL-Forsa Defeza Timor- Leste (F-FDTL) no forsa manutensaun Pas UN nian husi Amérika ho Novazelándia. Maske kondisaun eskola ne’e seidauk di’ak liu maibé bele iha mahon hodi lori edukasaun ba oin.
Tuir planu, diretór ne’e informa, ba futuru timoroan sira-nian eskola 12 Novembru mós harii tan ninia edifísiu foun ida ho sala de aulas tolu (3) inklui moru eskola iha 2018. Obra ne’e hetan apoiu husi parte eskola ho inan-aman sira ninia kontribuisaun hodi soe osan hamutuk. Ne’e duni, total sala de aulas iha ESG 12 Novembru agora ne’e hamutuk sala de aulas 23.
Maske nune’e, tenik materestu 12 Novemvru ne’e, katak nia parte seidauk kontente ho livru sira ne’ebé Ministériu Edukasaun fó apoiu ona ba eskola maibé seidauk iha biblioteka hodi akumula livru sira ne’e hodi garante prosesu aprendizajen ba estudante sira inklui profesór sira.
“Biblioteka no laboratóriu ami seidauk iha. Tan ne’e, livru sira ne’ebé Ministériu Edukasaun apoiu daudaun ne’e ami asegura ka prejerva de’it iha sala mamuk ida kuandu estudante ka profesór sira presiza mak foin ba utiliza inklui laboratoriu nian,” dehan diretór ne’e ba Ajénsia TATOLI liuhusi entrevista iha nia kna´ar fatin, Eskola ESG 12 de Novembru, Becora, Dili, segunda (06/10/2019).
Nia dehan, livru ba materia 14 ne’e iha ona maibé sei falta de’it mak livru ba desportu, tetun, maláiu mak seidauk iha. Agora kona-ba livru siénsia relijiaun morál nian parte husi Dioseze tolu ne’e agora elabora hela kurrikulu, kuandu ramata ona sei fornese ba eskola sira hotu.
Entretantu, nia haktuir, atividade limpeza iha eskola 12 Novembru Becora kada semana realiza iha loron sábadu. Atividade ne’e estudante sira mak realiza tanba eskola laiha osan atu selu pesoál limpeza ninian. Maibé eskola iha guarda ida de’it. Tuir planu, sira sei husu ba Ministériu Edukasaun atu aumenta tan guarda rua hodi apoiu seguransa iha ESG 12 Novembru.
Kona-ba funsionamentu Konsellu Estudante nian, iha estrutura ne’e inklui estudante no divizaun estudante ne’ebé foti husi profesór ida indikadu ona husi diretór adjuntu no profesór ne’e mak sei sai koordenadór hodi organiza fali estudante sira ne’ebé envolve-aan iha Konsellu Estudante ne’e hodi tau-matan fali ba atividade eskola nian inklui eventu sira husi li´ur.
Jornalista: Tomé Amado
Editór : Rafy Belo