DILI, 12 outubru 2019 (TATOLI)—Viva… Viva… Viva! Ksolok ba timoroan sira. Amu Papa João II nia vizita mai Timor-Timur iha 12 Outubru 1989, hahoris hikas timoroan sira nia espíritu luta. Espíritu ba luta autodeterminasaun no espíritu ba luta kontra violasaun direitu umanu ne’ebé komete hosi militár Indonézia.
Prezensa Nai-Ulun Igreja Katólika Mundu ne’e, mai hosi ema ida nia inisiativa. Inisiativa ne’e mai hosi Governadór Timor-Timur períodu 1982-1992, Mário Viegas Carrascalão.
Inisiativa ida-ne’e, Governadór hato’o ba Administradór Apostóliku Dioseze Dili, Don Carlos Filipe Ximenes Belo, hafoin ne’e Don Carlos sujere ba Governu Indonézia no Governu Indonézia mak konvida Papa mai Timor.
“Nia (Amu Papa) vizita Indonézia mak ita rona informasaun ne’e no ita propoin ba iha Jakarta entaun sira konvida Amu Papa mai to’o iha Timor,” nia esklarese ba jornál nasionál balun, Matadalan Semanál, iha Hotel Timor, kinta (10/10/2013), ne’ebé Agência Tatoli sita, sábadu ne’e.
Padre Balun Kontra
Amu Papa nia prezensa halo padre balun ne’ebé apoiu ba Indonézia nia polítika, laran la metin. Laran la metin tanba, Mário Carrascalão haktuir, se Santu Padre rei rai Timor, signifika katak Santu Padre rekoñese Timor nia independénsia.
“Sira kontra tanba kestaun ne’ebé levanta iha momentu ne’ebá mak kuandu nia (Amu Papa) tún iha rai Indonézia, nia rei rai Indonézia. Se nia mai iha Timor nia rei tan rai Timor, signifika nia rekoñese ita-nia independénsia,” katak Eis Governadór Timor-Timur ne’e.
Mário informa, entre padre sira ne’ebé la konkorda prezensa Amu Papa iha Timor ne’e, ida mak Padre Lopez (eis líder grupu integrasaun, Francisco Lopez da Cruz nia alin) hosi Soibada, Manatuto.
Maski nune’e, Carrascalão rekoñese, prezensa Amu Papa ladún fó impaktu boot Timor nia luta maibé impaktu boot liu mak Masakre 12 Novembru 1991. Tuir nia, masakre ida-ne’e mak loke mundu nia matan hodi hateke ba Timor tanba militár Indonézia oho ema barak. Tan ne’e, halo mundu tomak senti revoltadu kontra Indonézia.
“Amu Papa nia vizita ne’e la rezulta ema mate. Ema kala na’in 20 resin mak halo demonstrasaun iha palku oin ne’ebé la to’o oras sorin (meia hora),” nia tenik.
Mário hatutan, ema hirak ne’e halo manifestasaun ho pasífikamente. Maibé, militár sira ne’ebé iha palku oin ne’e mak provoka hodi tuda kadeira ba manifestante sira. “Bainhira halo demonstrasaun, ha’u mós sei iha ne’ebá. Sira ne’ebé halo demonstrasaun ne’e la lori sasán kro’at ruma. Lori de’it espanduk,” nia relembra.
Enkuantu, eis Líder Juventude Rezisténsia, Aleixo Cobra dehan prezensa Amu Papa importante tebes tanba fanun hikas fali juventude timoroan atu defende rai ida-ne’e ba independénsia.
Altura kuandu Santo Padre seidauk mai, nia haktuir, joven barak mak la hanoin atu ukun-aan. Basá, Indonézia kria polítika ida hodi atrai joven sira para destroi tiha pensamentu ba ukun rasik-aan. Polítika ne’ebé Indonézia kria mak hanesan Kosgoro, Pemuda Pancasila no selu-seluk tan.
“Prezensa ne’e fó impaktu pozitivu maka’as loos. Durante ne’e, Ministru Negósiu Estranjeiru Indonézia, Ali Alatas, ko’alia ba mundu internasionál katak problema iha Timor laiha ona maibé hafoin Amu Papa vizita Timor, Ali Alatas rasik rekoñese katak Timor nia problema ne’e sai hanesan fatuk-ki’ik iha Indonézia nia sapatu laran (kerikil dalam sepatu). Signifika katak bainhira fatuk-ki’ik ne’e kontinua iha sapatu laran, sei sona sira-nia ain sai kanek to’o infesaun,” nia haklaken ba Matadalan ne’ebé Tatoli sita.
Pozitivu ida tan, Cobra esplika, kuandu seidauk halo asaun pasífika hasoru Amu Papa, sira sosializa palavra “ukun-aan” ba joven ne’e sira ta’uk. Maibé, liu tiha ida-ne’e, sira ko’alia avontade. Kualker eskola, sira ba ko’alia livre ona tanba iha dalan ona. Joven sira hahú ko’alia namanas kona-ba autodeterminasaun.
Jornalista: Xisto Freitas
Editór: Francisco Simões
