Eskola Oenunu Tama Planu Konstrusaun
OEKUSI, 20 outubru 2019 (TATOLI) – Ain-tanan, tuur de’it iha rai-uut, loroloron rai-manas hanesan amigu ba sira iha prosesu aprendizajen. Tempu udan, tahu no bee nalihun karik sei hamaluk sira, tanba uma kakuluk ne’ebé sira mahon hodi sai-ema ba futuru Nasaun, fasilmente konvida udan.
“Lorloron ha’u tuur iha rai, tanba meza ho kadeira laiha, hakerek la di’ak, ha’u nia kalsa foun nakles tiha ona, rai rahun maka’as, meiudia loron manas maka’as tanba kalen kuak, piku mós aat ona, ami satan loron manas ho biti, tempu udan ami hamriik de’it tanba udan tama no halo ami bokon hotu”, Eujevio dos Santos Falo, alunu segundu anu haktuir kondisaun nia eskola ba Tatoli.
Preokupasaun hanesan hato’o hosi estudante primeiru anu, Riqui dos Santos Barreto. “Ami hakarak matenek, ukun nain sira favor tau matan ba ami nia terus ne’e, ami hakarak matenek”, alunu ne’e halerik.
Adjuntu diretór eskola Oenunu, José Atanasio Punef, ba Tatoli hateten eskola ne’ebé partense ba suku Suniufe, sub rejiaun Nitibe, hasoru problema barak, liuliu sala aprendizajen ba alunu sira menus tebes, inkui meza no kadeira laiha.
José dehan sala permanente iha haat, alunu kintu ho sestu anu mak uza, sira seluk primeiru to’o kuartu anu uza baraka ne’ebé komunidade oferese kalen hodi harii iha 2013, to’o ohin loron, maibé tenke tuur iha rai.
Adjuntu ne’e preokupa tanba alunu sira kada sala akumula 70 to’o 90, nune’e presiza duni aumenta sala haat, ho aumenta profesór.
“Bainhira ita ko’alia kona-ba kualidade, ita mós tenke haree kondisaun, alunu barak liu ho profesór uitoan, alunu tuur iha rai ne’e kualidade oinsá”, akresenta.
Situasaun ne’e parte eskola hato’o ona ba autoridade desde 2015. “Ukun nain sira husi RAEOA to’o iha nee dala barak ona, maibé laiha asaun to’o ohin-loron “, haktuir.
Punef preokupa tanba baraka ne’ebé sira uza piku monu hotu ona, agora besik ona tempu udan, alunu sira sei bokon hotu.
Nia informa mós eskola ne’e rasik bee laiha, halo ambiente ladun di’ak, bainhira alunu sira atu soe bee, laiha kondisaun sanitária.
Xefe Suku Suniufe, Crisantos Tamele, mós preokupa situasaun ne’e, tanba tempu barak ona mak enfrenta no seidauk solusiona.
“Ukun nain sira dalabarak obriga povu atu fó eskola oan, maibé hanesan de’it, Estadu mós laiha responsabilidade, nunka kria kondisaun”, Crisantos subliña.
Hatán ba preokupasaun sira ne’e, xefe departementu planeamentu iha Sekretáriu Edukasaun Rejionál no Asuntu Soliedariedade Sosiál RAEOA, Cancio Koa, hateten hahú 2016 parte RAEOA konstrui ona eskola 24, hahú pre-eskolár, eskola bázika filiál to’o sekundariu, no remata iha 2017.
Departamentu, nia dehan tinan 2019 planu atu konstrui tan eskola 27, inklui eskola iha Oenunu, ne’ebé oras ne’e kondisaun la di’ak no obriga alunu sira tuur iha rai. Nia afirma, tuir planu eskola ne’e sei konstrui tan sala aprendizajen tolu.
Kona-ba falta maknorin sira, nia dehan rekrutamentu sei bazeia ba dadus ne’ebé iha ona katak, barak mak mate ona, no barak mak reforma.
Planu ne’e diskute ona iha agostu liubá, atu halo rekrutamentu atus ida hodi hatan ba situsaun ne’e, inklui eskola Oenunu. Prosesu rekrutamentu oras ne’e la’o hela.
Daudaun ne’e eskola Oenunu iha alunu 350 ho profeór nain neen, permanente nain rua, kontratadu nain haat no voluntáriu nain rua.
Tuir dadus 2018 ne’ebé sita iha dokumentu Orsamentu Jerál Estadu (OJE) 2019 livru 3-C ba RAEOA-ZEESM, alunu eskola públiku hahú pre-primária to’o ensinu tékniku hamutuk 22,541 ho profesór permanente 423, kontratadu 298, totál 721.
Alunu eskola Katólika hahú ensinu báziku to’o tékniku hamutuk 2,534 ho profesór permanente 64, kontratadu 44, totál 108.
Meiu sira iha eskola públiku ho privadu hamutuk 94 ho sala aprendizajen 710, profesór permanente 487, kontratadu 344, totál 831. Totál alunu hotu 25,075.
OJE ba RAEOA – ZEESM iha 2019, tokon $76,000,000.00 ne’ebé sentraliza kategoria transferénsia públika husi Governu sentrál hodi fasilita halo tranferénsia ba konta bankaria RAEOA bainhira aprova.
Husi totál ne’e maioria koloka iha Kapitál Dezenvolvimentu porsentu 62, Bens Servisu porsentu 19, saláriu vensimentu porsentu 12, transferénsia públika porsentu haat, kapitál menór porsentu rua, no fundu kontijénsia porsentu ida.
Jornalista: Cipriano Colo
Editora: Rita Almeida
