DILI, 10 maiu 2021 (TATOLI—“Enkuantu ha’u sei bele konta ha’u-nia liman-fuan sanulu, ha’u sei la tane liman ba Estadu. Ha’u halo funu ba Ukun Rasik Aan no Timor-Leste ukun aan tiha duni ona, tanba ne’e duni mak ha’u lakohi atu depende fali ba Estadu. Prezente boot liu ba ha’u mak ita-nia rain ukun aan tiha ona. Sira hotu ne’ebé kaer ukun agora no sira be tuir mai, kontinua luta bá, serbisu didi’ak para ita nia Ukun Rasik Aan ida-ne’e sai di’ak liu tan!”
Liafuan ida-ne’e mak suli-sai hosi patriota, luta-na’in no juventude rezisténsia Sergio Fontoura Guterres Freitas “Hummer Gamuloi” nia ibun hafoin Timor-Leste “Ukun Rasik Aan” tanba nia hatene katak tempu ona nia tenke hatene “Ukun Aan Rasik”. Bainhira ema ruma husu atu konta kona-ba istória luta nian, juventude organizadór no mobilizadór ida-ne’e nunka hakarak atu konta ninia istória envolvimentu iha funu naruk ida-ne’e nia laran.
Memória ida-ne’e, Agência TATOLI haktuir bazea ba biografia ne’ebé juventude rezisténsia, Nelson Turquel, lee sai bainhira hakoi mate-isin Saudozu Sergio Fontoura Guterres Freitas “Hummer Gamuloi” iha semitériu Becuse, Dili, sábadu (08 maiu 2021) ne”e.
Saudozu Hummer Gamuloi hili liu atu buka moris ho nia maneira rasik, ho nia beran rasik no konxiente katak ninia envolvimentu iha funu naruk ida-ne’e la’ós razaun atu nia depende fali nia moris ba Estadu. Tebes duni, nem dala ida iha ninia moris ke nia ba tane liman ba Estadu atu hetan projetu ruma, sa tan atu okupa kargu polítika ruma. Juventude funu na’in ida ke la sura kolen maibé la rekere mós buat ruma ba Estadu ida-ne’ebé nia mós kontribui hodi harii.
Memória pasada badak ida-ne’e mosu atu relembra hikas de’it buat uitoan ne’ebé nia fó ona ba nia rain lulik Timor-Leste hamutuk ho nia kompañeru, kompatriota no kamarada luta-na’in sira seluk ba vitória kmook no nabilan ne’ebé ita hotu sente oras ne’e daudaun. Memória badak ida-ne’e, apenas atu hamoris fila fali de’it sa’ida mak saudozu “Hummer Gamuloi” halo ho espíritu no determinasaun tomak iha tempu defisil liu ba hodi bele sai nafatin memória moris nian ba jerasaun sira tuir mai.
Biar nia isin bele mate, maibé nia memória no espíritu funu nian sei moris nafatin iha ita hotu-hotu nia fuan, liu-liu ba hirak ne’ebé uluk hamutuk ho “Hummer Gamuloi” halo lerek sakrifisiu ruma ba ukun rasik aan ida-ne’e. Biar nia nunka reklama ka ezije buat ruma durante nia moris, maibé nu’udar istória ida, ninia luta ida-ne’e merese hakerek mós ho tinta osan mean nian, hodi moris nafatin hamutuk ho lala’ok rai ida-ne’e nian.
Nu’udar foinsa’e ida-ne’ebé horik aan iha Perumdis Komoro Dili, hanesan ho nia maluk juventude rezisténsia sira seluk, iha tinan 30-resin liu ba kotuk oferese mós nia aan hodi fó kontribuisaun ba Timor-Leste nia luta ba Ukun Rasik Aan. Nia hahu serbisu klandistinidade nian hodi envolve aan iha Organizasaun Juventude no Estudante Timor Loro Sa’e (OJETIL) iha tinan 1987. Liuhosi envolvimentu ida-ne’e duni, saudozu “Hummer Gamuloi” ativa iha atividade no asaun oioin iha momentu defisil ne’ebá.
Bainhira Santu Padre João Paulo II vizita Timor-Leste iha loron 12 fulan-outubru tinan 1989, “Hummer Gamuloi” envolve mós iha demonstrasaun iha Tasi Tolu, asaun dahuluk ne’ebé halo durante okupasaun hodi loke Timor-Leste nia luta ida ne’e ba mundu. Liu tiha semana ruma de’it hosi demonstrasaun refere, saudozu hola parte mós nu’udar seguransa iha Don Carlos Filipe Ximenes Belo nia rezidénsia iha Lecidere, tanba rona katak ema atu atake amu bispu iha loron 4 fulan novembru tinan 1989.
Hanesan organizadór no mobilizadór ida, patriota “Hummer Gamuloi” ne’ebé moris iha suku Nahareka, 31 fulan-dezembru tinan 1969 ne’e, sai mós nu’udar membru fundadór ba grupu ida ho naran TEL AVIV (“Viva Timor Leste” se lee hosi kotuk ba oin) iha Externatu São José Balide Dili hamutuk ho ninia kompatriota sira hanesan Aleixo Cobra, Julião Mausiri (matebian), Agostinho Martins, Márcio Ximenes, Miquito Dias, Akonkes, Jánio Lobato (Maní), Simplicio, Hugo Alves, Atino Breok, Alau Bairro Pité, Chiquito Lobo, Cornélio, Jorge Tailalat, Nando Neves no Amana. Hosi grupu TEL AVIV nian ne’e, mak halo movimentu gerilla urbana iha Externato São José Balide Dili. Aleinde ne’e, saudozu mós nu’udar membru ativu Eskuteiru Katóliku Agrupamentu MARANATA no nu’udar mós responsável prinsipál ba STM Becora no núkleu SPSF (Sosiedade Perumdis Suporta FALINTIL) Komoro.
Bainhira Embaxadór Plenipotensiáriu Estadu Unidus Amérika nian, doutor Jhon Monjo vizita Timor-Leste, saudozu organiza no mobiliza mós demonstrasaun pasífiku durante loron tolu (3), hosi loron 17 to’o 19 fulan janeiru tinan 1990. Manifestasaun ida-ne’e hanesan kontinuasaun hosi manifestasaun dahuluk iha vizita Santo Padre João Paulo II nian, nu’udar mós loron istóriku ba juventude Loriku Asswa’in, tanba liuhosi manifestasaun ne’e mak konsege fanu juventude iha Dili laran tomak.
Ho saudozu nia envolvimentu hirak ne’e, saudozu ikus mai hetan asaltu hosi militár Indonézia ho nia intelijen sira. Iha loron 18 fulan outubru tinan 1990 ne’e duni, saudozu hetan kapturasaun iha ninia uma Perumdis Komoro hamutuk ho João Bosco ho nia família sira, Mário Neves ho nia família sira, Aleixo Corte-Real ho nia família sira inklui saudozu nia família uma laran rasik. Relasiona ho akontesementu Paulo VI nian, militár Indonézia deskonfia katak juventude Comoro ne’ebé iha saudozu “Hummer Gamuloi” nia orientasaun, mak hadau pistola ida hosi militár Indonézia.
Saudozu “Hummer Gamuloi” ne’ebé mós nu’udar futebolista di’ak no eis kapitaun ekipa STM Becora nian no jogadór ativu iha klube Ablai Same altura ne’ebá, envolve mós iha demonstrasaun 12 novembru 1991 ka koñesidu ho Masakre Santa Krúz nu’udar organizadór no mobilizadór ida hosi organizadór no mobilizadór sira seluk. Nu’udar konsekuénsia hosi manifestasaun ne’e, saudozu ikus mai hetan detensaun hosi militár Indonézia no nia tenke selu asaun ida-ne’e ho nia liman no ain kukun, ema dada sai ho alkate hosi nia isin. Biar simu terus oioin hosi torturasaun sira-ne’ebé nia hetan, “Hummer Gamuloi” nunka hakiduk pasu ida hosi ninia envolvimentu determinante ida ne’e.
Oan dasiak hosi maktoban Gaspar da Costa Freitas no maktoban Casilda da Costa Guterres ne’e sai mós membru fundadór ba organizasaun OPJELATIL iha tinan 1992 no hamutuk ho nia kompañeru Miquito Dias estabelese kaixa klandistina ida ho naran SPSF (Sosiedade Perumdis Suporta FALINTIL) iha Perumdis (Perumahan Dinas) Komoro. Kaixa refere estabelese tanba koordenasaun serbisu entre “Soekarno”, Miquito Dias no saudozu Gamuloi rasik. Kaixa refere foufoun fó naran São Paulo Sama Fatin, maibé saudozu rasik transforma fali naran ne’e ba klube futebol ne’ebé nia harii iha Perumdis no fó fali naran seluk ba kaixa refere mak Sosiedade Perumdis Suporta FALINTIL. Liuhosi kaixa refere, hamutuk ho nia kompañeru Miquito Dias konsege arrekada kartús atus haat (400) no sasan nesesidade FALINTIL nian sira seluk ba rejiaun “Funu Nafatin” liu hosi estafeta “Soekarno”. Dezde estabelesementu, kaixa refere ninia únika via mak estafeta “Soekarno” mesak de’it.
Iha tinan 1995, saudozu mós simu orientasaun hosi Komando Rejiaun 4 fronteira sul iha mahon Xefe CEL/FC no Conselho Diretiva FRETILIN, saudozu Nino Konis Santana nian, hodi organiza emite KTP ba saudozu SABALAE nu’udar sekretáriu CEL/FC nian. La hatene ho maneira oinsá, maibé saudozu Sabalae ikus mai sai mós nu’udar portadór ba Kartu Tanda Penduduk (KTP) Indonézia nian, asaun ida ke la’ós ema hotu bele halo iha situasaun sira momentu ne’ebá nian.
KTP ida-ne’e konsege emite tanba iha mós orientasaun hosi saudozu Hodu Raan kadalak. Foufoun, Miquito Dias mak simu saudozu Sabalae nia fotografia meiu korpu ida hosi “Soekarno” hafoin entrega ba saudozu “Gamuloi Hummer” no saudozu lori dokumentu ida-ne’e ba trata iha Kantor Kecamatan (Edifisiu Postu Administrativu) Comoro, diretamente ho Administradór (Camat) Dili Barat altura ne’ebá mak Henrique Tavares ne’ebé mós nu’udar kolega eskola hosi saudozu Hodu Raan kadalak. Maibé, naran ne’ebé saudozu Gamuloi fó ba saudozu Sabalae iha KTP ne’e mak komu saudozu Gamuloi mesak hatene entaun la konsege husik hela, até nia kompñeru Miquito Dias mós la lembra ona.
Hafoin Don Carlos Filipe Ximenes Belo, SDB simu prémiu Nobel Paz nian iha outubru 1996, iha Timor-Leste organiza no mobiliza resesaun boot hasoru laureadu Don Carlos. Resesaun ida-ne’e hala’o tanba orientasaun hosi saudozu Hodu Raan Kadalak no nomeia “Hummer Gamuloi” nu’udar vise koordenadór iha asaun refere hamutuk ho ninia kompañeru sira hanesan Toto no Inácio “Moruk Manas”. La’ós ida-ne’e de’it, saudozu ho oan na’in haat (4) ne’e mobiliza no organiza mós manifestasaun ida iha otél Mahkota hasoru Jamsheed Marker no Samuel Tamarat bainhira halo vizita mai Timor Leste.
Saudozu ne’ebé kaben ho Zulmira Maia iha 2006 ne’e mós hamutuk ho nia kompañeru no kamarada, Armando da Costa Sequeira “Soekarno” estabelese mós kontaktu permanente ho Rejiaun III área Kruzeiru nian iha Salau-Soibada-Pualaka no mós suku Liurai-Turiskai ho atuál Prezidente RDTL, Francisco Guterres “Lú-Olo” no mós atual VCEMFA, Major Jenerál Falur Rate Laek. Iha biban ne’e, saudozu nomeadu nu’udar responsável prinsipál ba divizaun lojístika, seguransa no intelijénsia ba rejiaun Kruzeiru nian.
Durante períodu ida ne’e to’o 1999, saudozu “Hummer Gamuloi” dedika aan tomak sem rezerva ba atividade klandistina iha divizaun lojístika hamutuk ho nia kompatriota sira hanesan Soekarno, Aleixo Cobra, José Manuel Nakfilak, Abure, Miquito inklui mós oferese nia fatin hodi halo kurativu ba kombantente sira FALINTIL nian ne’ebé hetan kanek iha asaltu Alas ho Altu Henuk. Iha momentu sira ne’e duni mak ho aten brani, “Hummer Gamuloi” ho “Soekarno” tula mai Dili ho Kareta Kijang Panther ida, prezidente Comité Diretiva FRETILIN iha Ai-laran (atuál Prezidente Repúblika, sr. Lú-Olo) mai Dili hodi hela iha saudozu nia uma hafoin muda ba Balide no depoizde halo tratamentu saúde, tula fila fali sr. Lú-Olo ba Uaimori liu hosi Ossú sem ema ruma iha área Perumdis hatene.
Molok referendu, saudozu mós envolve aan makaas iha programa sosializasaun ba povu Timor-Leste tomak kona-ba aktu referendáriu ne’ebé halo iha loron 30 fulan agostu tinan 1999 hamutuk ho Dirasaun Nasionál FPI (Frente Polítika Interna) ne’ebé koordena direitamente hosi saudozu Hudo Raan Kadalak no Mau-Huno Karakatayana ne’ebé altura ne’ebá sedeadu iha Balide, iha duni saudozu Uaidera nia uma.
Iha tempu ukun aan nian, biar nu’udar kombatente ida iha FRENTE URBANA, saudozu “Hummer Gamuloi” nunka sura kolen, nunka konta nia istória katak nia mós hola parte iha luta ida-ne’e, no nunka dala ida iha nia moris hodi tane liman ba Estadu atu haree ba nia moris eh atu hetan projetu ruma.
Embora iha tinan tolu (3) ikus molok nia mate, nia hetan ona moras komplikadu rins nian hodi hetan terus oioin nu’udar konsekuénsia hosi tortura no pankada sira-ne’ebé nia simu iha fatin detensaun militár Indonézia nian, nia hamriik metin nafatin iha nia ain leten no iha nia prinsípiu própriu nu’udar SIDADAUN RESPONSÁVEL ida no KOMBATENTE ATIVU ida iha prosesu tomak luta ba Ukun Rasik Aan nian. Nia hetan duni asisténsia saúde ida hodi ba halo lavajen ba nia raan to’o ospitál Sanglah Bali Indonézia hanesan mós ho pasiente regulár sira seluk, maibé ida-ne’e mós tanba esforsu ne’ebé ninia kompañeru luta nian iha Komité 12 de Novembru mak trata.
Iha loron 7 fulan maiu tinan ida-ne’e, sai nu’udar loron matan-been no triste nian ba família, parente sira, kompatriota luta nian, liu-liu organizasaun FRENTE URBANA sira-nian ne’ebé uluk hamutuk ho saudozu sakrifika sira-nia vida joven nian ba prosesu naruk ida-ne’e.
Tan hetan atakasaun ba ninia respirasaun, entaun nia deside hodi ba iha Sala Emerjénsia Ospitál Nasionál Guido Valadares atu hetan netik oksijéniu ruma hodi bele rezolve ninia problema respirasaun nian hodi hein mós dadeer ne’e ba iha sala hemodiálize nian atu bele fase raan hanesan baibain. Maske família sira hadomi saudozu atu moris nafatin, maibé Maromak moris nee’ nia na’in hadomi liu saudozu hodi bolu saudozu fila hikas ba Maromak nia uma (mate).
Istória sira hotu kona-ba saudozu Nito “Hummer Gamuloi” sai tebes duni ona istória murak ida ba ninia belun no oan bei-oan sira atu konta tutan de’it ona. Saudozu rai nia istória sira-ne’e hotu hamutuk ho ninia umildade no simplisidade ne’ebé nia hatudu, hodi la lekar sai ba ema seluk, la hatudu aan ba públiku katak nia mós patriota di’ak ida. La ba mosu iha públiku hodi hatudu aan nu’udar juventude rezisténsia ida no liu-liu la hanoin no nunka hanoin atu xateia Estadu ka figura Estadu sira ke uluk nia halo serbisu ho hodi hetan previléjiu ruma hosi istória ninia rasik.
Saudozu hanesan aaswa’in ida ke hatene duni pozisiona nia aan, bainhira mak nia hamriik hodi liberta nia rain no bainhira mak nia tenke hamriik metin iha nia ain rasik atu liberta nia aan iha libertasaun Pátria ida ne’e nia laran. “Hummer Gamuloi” hatene loloos sa’ida mak nia tenke halo ba nia Estadu iha okupasaun nia laran maibé nunka hanoin no hakarak husu ba nia Estadu atu halo buat ruma ba nia iha liberdade nia laran.
Ba ó saudozu Nito “Hummer Gamuloi”, la iha liafuan adeus hosi ó-nia família, parente, belun no kompatriota sira! Iha de’it mak sira-nia kompromisu, katak ó nia mehi no ó nia lisaun moris murak nian ne’e, sei hela iha sira-nia kaba’as leten, sei hela iha sira ida-idaik nia hakat loro-loron nian. Ó-nia liafuan ne’ebé ó rasik espresa iha tempu funu bainhira harii kaixa SPSF ho liafuan órden:
“NEON IDA LARAN IDA, MATE KA MORIS, SASUKAT UKUN RASIK AAN” sei bele sai nafatin palavra órden foun ida. “NEON IDA LARAN IDA, KONTINUA LUTA BA, SERBISU DIDI’AK BA PARA ITA NIA UKUN RASIK AAN IDA-NE’E SAI DI’AK LIUTÁN!”.
La’o ho Maromak, Aaswa’in “Hummer Gamuloi”. Hakmatek b’a, hakmatek ho dame iha reinu lalehan.
Jornalista: Osória Marques
Editór: Cancio Ximenes
