iklan

NASIONÁL, HEADLINE, POLÍTIKA

Max Stahl luta ba umanidade: “In Cold Blood: The Massacre of East Timor”

Max Stahl luta ba umanidade: “In Cold Blood: The Massacre of East Timor”

Jornalista Max Stahl (hatais kalsa badak) ho nia kamera leno hela ba alvu. Imajen/Facebook: Kristy Sword Gusmão

DILI, 28 outubru 2021 (TATOLI)—Jornalista no realizadór filme dokumentáriu ‘In Cold Blood: The Massacre of East Timor‘, Cristopher Wenner ‘Max Stahl’, hakotu iis iha loron 28 outubru 2021, iha Brisbane-Austrália iha tuku 04:00 dadeersan, ne’ebé iha loos Saudozu Sebastião Gomes nia loron mate iha loron 28 outubru 1991.

Max Stahl moris iha Reinu Unidu, iha loron 06 dezembru 1954.

Masakre Santa Cruz iha loron 12 novembru 1991 mosu no jornalista Max Stahl bele filma masakre ne’e tanba akontesimentu iha loron 28 outubru 1991.

Eis-Prizioneiru Polítiku, David da Conceição da Costa Thon ‘Aleong Xina’ haktuir maski Masakre 12 novembru 1991 iha Semitériu Santa Cruz ne’e planeadu maibé labele haluha akontesimentu Militár indonéziu asalta Igreja Motael iha loron 28 outubru 1991 ne’ebé rezulta tiru mate juventude loriku asswa’in, Sebastião Gomes.

Notísia Relevante: Governu Timor-Leste hato’o sentidu lutu ba falesimentu éroi Max Stahl

Saudozu Sebastião Gomes ninia mate iha Igreja Santo António Motael, iha loron 28 outubru 1991 mak determina asaun planeada sirane’ebé antes ne’e halo ona maibé la fó rezultadu. Eis-prizioneiru Polítiku ne’e hateten, bainhira saudozu Sebastião Gomes la mate iha 28 outubru 1991, Masakre 12 Novembru 1991 iha Semitériu Santa Cruz mós la akontese.

“Loloos atu mosu iha seremónia funebre Saudozu Sebastião Gomes ninia isin-mate, maibé tanba laiha preparasaun no mós tempu hakoi Saudozu, maka kalan liu ona muda fali ninia loron ai-funan (loron 40 nian),” Eis-Prizioneriu Polítiku, David Aleong Xina haktuir.

Jornalista Max iha tinan 2019, hakerek mensajen badak iha ninia varanda facebook nune’e; iha loron 08 novembru 1991, ha’u iha rai-kuak laran ne’ebé kee iha mota maran ida-nia sorin (iha Samalari-Baucau), ha’u ko’alia ho Komandante David Alex Daitula ho nia grupu kombatente FALINTIL hamutuk na’in-ualu, estafeta ida-labarik ida mosu ho mensajen ne’ebé haruka loron ida liu ba, husu ha’u-nia presenza no ha’u tenke ba Dili.

Max Stahl la’o husik hela subar-fatin ne’e iha kalan boot hamutuk ho maun ‘Bulak’ ne’ebé lori nia liuhosi mota boot ida, liuhosi to’os no la’o tuir ai-laran tuan sira durante oras rua nia laran. Nia la’o mesak no iha kalan ida Max Stahl tenke toba iha base camp Tentara Nasionál Indonesia (TNI) no Brigade Mobil (BRIMOB) Indonézia nian tanba hein bus atu ba Dili laiha.

Dadeersan, loron 12 Novembru 1991, Max Stahl konsege filma bandeira BNU no Portugal nian hosi Arsenio Horta no nia kaben Edite, antes nia sai hosi Arsenio Horta nia uma ba tuir misa loron 40 saudozu Sebastião Gomes nia mate iha igreja Santo António Motael, Dili.

Iha igreja Motael, Padre Ricardo da Silva, ne’ebé tempu ukun-an sai Bispu Dioseze Dili, dirije misa ne’ebé Max Stahl haree no tuir dala barak ona.

Max Stahl. Imajen/Espesiál.

Iha misa ne’e, konsege koñese joven sira barak ne’ebé nia grava sira-nia oin ho kámara iha dadeersan 12 novembru 1991 ne’e, bainhira joven sira hakbesik hodi simu komuniaun hosi Padre Ricardo, balun ne’ebé mate horas ida tuir mai, balun ne’ebé moris hetan kanek, hodi konta istória kona-ba oinsá membru TNI sira fó aimoruk no veneno hodi oho ema-ne’ebé hakilar demais iha moru simitériu Santa Cruz laran.

“Ha’u hanoin hetan loron ne’ebá katak timor-oan sira la ko’alia barak ba malu iha loron 12 novembru 1991 ne’eba, la presiza, joven sira mosu dadeersan iha igreja Motael, tuir misa ho kalma maske sira hotu hatene katak violénsia ho mate karik sei mosu, Balun fila ba uma hafoin misa, maibé tan ema mosu akompaña demonstrasaun, balun haksoit, hakilar ‘Timor-Leste’.

Balun la’o de’it, violénsia laiha, to’o bainhira militár okupasaun Indonézia lori violénsia mai hodi oho ideia bo’ot ne’ebé bolu joven sira hotu hakbesik ba dalan ne’ebé perigu boot iha loron 12 novembru 1991 ne’e,” Max Stahl haktuir iha ninia varanda facebook.

Max Stahl hetan esperiénsia moruk oioin nu’udar repórter funu: sai dadur, haree nia maluk repórter sira mate iha nia sorin, moris susar ho gerrilleiru sira iha ai-laran, testemuña ba jenosidu no masakre hanesan akontese iha Semitériu Santa Cruz Dili, iha 1991, ne’ebé lori nia hetan prémiu oioin no ida mak, Rory Peck Award, prémiu ba operadór kámara ne’ebé arriska nia moris iha reportajen.

Max Stahl brani hatán ba konvite hosi kuadru rezisténsia timor-oan nian, ne’ebé haksumik-an nu’udar turista, sama-ain dahuluk iha Timor-Leste, iha 30 agostu 1991.

Durante nia estadia, nia entrevista ho líder sira hosi frente klandestina no mós guerilla hanesan Komandante David Alex “Daitula”, Nino Konis Santa no selu-seluk tan.

Max Stahl nia filme dokumentáriu ho títulu: ‘In Cold Blood: The Massacre of East Timor’, kona-ba Masakre Santa Cruz, ne’ebé nia rasik mak rejista militár Indonézia sira-nia brutalidade hodi oho joven timor-oan sira, la’o hadulas mundu no loke Estadu barak nia matan hodi fó razaun ba timor-oan sira-nia luta atu ukun rasik-an. Filmajen kona-ba Massakre Santa Cruz konsege lori sai ba li’ur ho tulun hosi ativista Olandeza, Saskia Kouwenberg.

“Filme ne’ebé ha’u halo la’ós tanba imajen furak, maibé tanba dignidade, no hosi imajen ne’e mak mundu mós rekoñese. Iha momentu ne’ebá, ha’u hala’o knaar hanesan jornalista. Ha’u mós ta’uk kilat atu kona iha parte ne’ebé. Ha’u haree soldadu sira, militár indonéziu nian barak tebes komesa tiru maluk timor-oan sira, oho, no baku,” Max Stahl haktuir bainhira nia simu kondekorasaun Ordem Colar de Tior-Leste hosi Estadu Timor-Leste, iha Palásiu Prezidente Nicolau Lobato, Bairru Pité, Dili, sesta (22 novembru 2019).

“Iha momentu ne’ebá, ha’u imajina de’it ha’u-nia an mós hanesan forsa ida. Nune’e, iha ha’u-nia hanoin katak, hanesan forsa ida, iha funu laran ha’u tenke hala’o servisu. Tanba, iha funu laran mak forsa ida la hala’o nia knaar, ne’e perigu tebes. Tanba ne’e, ha’u ho aten barani hala’o ha’u-nia knaar, hodi hala’o servisu jornalístiku, halo filmajen no prodús hodi fó sai ba mundu,” Max Stahl hateten.

Max Stahl. Imajen/Espesiál.

Jornalista no realizadór filme dokumentáriu ‘In Cold Blood: The Massacre of East Timor’ ne’e, nia dedika espesiál ba povu Timor-Leste tomak, liu-liu ba joven loriku asswa’in ne’ebé mate iha Masakre Santa Cruz no liu-liu dedika Saudozu Mestre Tomas ‘Belir’ Ximenes ne’ebé nia foka hetan ho kamera ho kondisaun kanek kma’an iha nia ain, maibé to’o ohin loron buka be la hetan.

“Ha’u dedika ha’u-nia filme ne’e ba mestre Tomas Ximenes. Tempu ne’e, nia hetan de’it kanek kmaan iha ain. Ha’u foti rezumu ida katak, mestre Tomas Ximenes nu’udar vítima masakre daruak (second massacre) ne’ebé akontese iha Hospitál Militár Wirahusada, Lahane, Dili, hafoin Massakre iha Semitériu Santa Cruz,” Max Stahl haktuir iha momentu komemorasaun Masakre Santa Cruz nian ida (haluha tiha sá data no sá loron mak Max ko’alia).

Max Stahl Servisu ho Méritu Estraordináriu

Tanba ho jornalista Max Stahl nia brani filma masakre ne’e mak Prezidente Repúblika (PR), Francisco Guterres Lú Olo, ho inisiativa rasik deside kondekora Max Stahl ho Colar Ordem Timor-Leste, tanba rekoñese servisu ho méritu estraordináriu ba Timor-Leste, ne’ebé hakerek iha artigu 2 hosi Dekretu-Lei númeru 20/2009, 06 maiu, ne’ebé define kondisaun elijibilidade atu fó Ordem Timor-Leste.

Prezidente Repúblika hateten, Estadu Timor-Leste hato’o ninia rekoñesimentu ba buat hotu ne’ebé Max Stahl halo ba rai no povu Timor-Leste hanesan jornalista, reporter funu nian, formadór, peskizadór, produtór filme no istoriadór.

Xefe Estadu konta tuir katak Max Stahl nia envolvimentu hahú hosi 30 agostu 1991, subar-an nu’udar turista, tama iha Timor-Leste ho misaun espesiál atu filma ba dokumentáriu ida ba televizaun independente Yorkshire, Inglaterra, atu buka no fó-hatene buat hotu-hotu ne’ebé la’o iha lidun ida izoladu husi mundu, okupadu hosi forsa militár boot ida maibé ho rezisténsia ida organizada no metin tebe-tebes.

“Tuir Max rasik hateten, nia sente iha tempu ne’ebá, katak nia hala’o ninia knaar iha ambiente opresaun boot ida-nia laran. Entretantu, Max Stahl konsege ba ai-laran no entrevista guerilleiru balun hanesan Konis Santana. Iha tempu ne’ebá, nu’udar Vise-Sekretáriu Comissão Directiva da FRETILIN, iha 1 outubru 1991, iha Tatamailau, no Sub-Xefe Estadu Maiór FALINTIL, David Alex, iha novembru 1991, iha Samalari, Baucau, nia filma no halibur dadus ne’ebé nia konsege hetan kona-ba ita-nia luta,” Prezidente Repúblika relembra.

Notísia relevante: Ramos Horta: Max Stahl sempre iha Povu Timor-Leste nia fuan

Jornalista Max Stahl (hatais kalsa badak) ho nia kamera leno hela ba alvu. Imajen/Facebook: Kristy Sword Gusmão.

Bazea ba Max Stahl nia servisu ne’e mak Xefe Estadu, Francisco Guterres Lú Olo, liuhusi Dekretu Prezidente Repúblika númeru 50/2019, 21 novembru, sei kondekora Max Stahl ho Grau Colar Ordem Timor-Leste, iha loron 22 fulan-novembru tinan 2019.

Prezidénsia Repúblika hateten, objetivu kondekora Max Stahl ne’e tanba Max Stahl internasionaliza Timor-Leste nia luta ba autodeterminasaun liuuhosi filme ne’ebé nia filma.

Jornalista no realizadór filme dokumentáriu ‘In Cold Blood: The Massacre of East Timor’, Cristopher Wenner koñesidu liu ho naran Max Stahl, moris iha Inglaterra, 06 dezembru 1954.

Nia mai hosi familia diplomata, avó maternu diplomata Sueku, ne’ebé hetan mós priviléjiu sai hanesan Diretór Instituisaun Nobel liu tinan-20. Nia aman, Cristopher Max Stahl, diplomata Suísa no inan franseza ho maun-alin hamutuk na’in tolu.

Tanba mai hosi família diplomata, Max Stahl no nia maun-alin sira familiariza ho problema sira internasionál no sempre muda hosi nasaun ida ba nasaun seluk hanesan Bolívia, El Salvadór, Austria no Inglaterra.

Nia estuda literatura iha Universidade Oxford, Inglaterra no ko’alia fluentemente inglés, fransés, alemaun, españól, sueku no portugés. Nia mós hatene uitoan ko’alia rusu no árabe.

Antes sai jornalista, Max Stahl hahú uluk nia karreira hanesan atór iha teatru no iha programa televizaun dedika ba labarik sira, iha Inglaterra.

Nia vokasaun nu’udar repórter funu mosu bainhira nia moris ho nia família iha El Salvador, fatin nia aman haknaar-an nu’udar embaixadór. No iha nasaun ne’e duni mak nia komesa halo reportájen kona-ba funu-sivil (guerra civil) ne’ebé akontese entre 1979 to’o 1992. Hosi ne’e ba oin, nia ba fatifatin hodi relata kona-ba funu hanesan iha Chechénia, Jeórjia, Jugoslávia no to’o mai mós Timor-Leste.

Estadu Timor-Leste rekoñese Max Stahl ninia esforsu no dedikasaun hodi internasionaliza kazu timor-oan sira-nian, iha tinan 2009, Estadu Timor-Leste kondekora Max Stahl ho Ordem de Timor-Leste ho Grau Insígnia hosi Prezidente Repúblika, Francisco Guuterres Lú Olo, iha loron 22 novembru  2019.

Max Stahl mai Timor luta ba umanidade

Hafoin simu kondekorasaun Ordem Colar de Timor-Leste, jornalista Max Stahl agradese ba Prezidente Repúblika no povu Timor-Leste, tanba bele rekoñese ninia luta ba dignidade ema-nian iha tempu naruk nia laran.

“Ha’u agradese ba Prezidente Repúblika, tanba ho inisiativa hodi fó kondekorasaun ba ha’u, tanba ha’u mai iha Timor, buka istória no luta ba umanidade. Ha’u mós aprende buat barak kona-ba realidade moris husi maluk timor-oan sira,” Max Stahl hateten.

Tanba, Max Stahl haktuir, durante hasoru malu ho timor-oan sira, nia aprende kona-ba dignidade, tanba liafuan ne’e ema barak uza iha tempu luta, no tanba de’it liafuan “DIGNIDADE” ne’e mak ema timor-oan barak mós prontu atu mate.

Hamutuk ho timor-oan sira, Max Stahl aprende kona-ba oinsá luta ba dignidade ho korajen, aten barani, ikus mai povu no rai Timor-Leste hetan duni liberdade no sai hanesan nasaun independente iha Sudeste Aziátiku.

Jornalista : Cancio Ximenes

Editora     : Julia Chatarina

iklan
iklan

Leave a Reply

iklan
error: Content is protected !!