OÉ-CUSSE, 09 outubru 2023 (TATOLI)–Biar ó-nia memória pasada bele aat liu no husik hela fiar ne’ebé susar atu haluha, maibé ohin loron fitar ne’e hela de’it fitar tanba ó agora ne’e hanesan surat-tahan mutin ida-ne’ebé mamuk no mamuk hela.
Notísia Relevante: Masakre Tumin: Milísia oho ema na’in-14 iha 08 setembru 1999 (I)
Liafuan kmanek ida-ne’e, hatudu duni vítima Masakre Tumin-Oé-Cuse iha 1999, Mateus Cusi “Cono-Cusi”, nia imajen moris ohin loron. Maske, iha tinan ida-ne’e (2023), masakre Tumin (08-09 setembru 1999) halo ona tinan 24 maibé nia memória pasada ne’ebé kruel ne’e nia sei grava-metin hela iha ninia memória. Maske iha momentu ne’ebá nia foin mak halo idade 19—idade ida ba dahuluk nia tuir eleisaun iha Konsulta Populár (30 agostu 1999) hodi hili Timor nia destinu.
Vítima Masakre Tumin, Mateus Cusi “Cono-Cusi” hanesan sasin-matan ba masakre Tumin, hosi vítima na’in-72 ne’ebé membru mílísia sira oho iha masakre Tumin no hosi vítima na’in-sia (9) ne’ebé konsege moris iha trajedia umana refere.
Nia haktuir, masakre Tumin ne’e akontese dahuluk iha loron 08 setembru 1999 ne’ebe rezulta ema na’in-14 mak mate, no entre ema na’in 72 ne’ebé membru milísia sira kesi hamutuk kada ema na’in rua-rua nia liman iha kotuk no lori ba atu oho iha fatin ida TEUNLASI iha Sub-Rejiaun Pásabe ne’e, to’o ikus ema na’in-sia (9) mak moris hela mak hanesan;
- Pedro Cono
- Martinho Bobi
- Marcos Baquin
- Sebastião Sufa (mate tanba trauma no hetan kanek todan)
- Agustinho Ase
- Elias Colo
- José Ulan
- Crisviano Bobelo
- Mateus Cusi
Hanesan vítima ida-ne’ebé salva-aan hosi milísia nia krueldade iha 1999, Mateus Cusi, sai sasin-matan ba oinsá membru mílisia sira oho ninia maluk sira iha nia oin no oinsá nia hetan taa hosi milísia sira maibé nia halo finje mate to’o ikus nia bele salva-aan moris to’o ohin loron.
Iha tinan 2023 ne’e, Timor-Leste no Oé-cusse-oan sira komemora Masakre Tumin ba dala-24 (08-09 setembru 1999—2023). Vítima Mateus Cusi lulun hikas ninia memória ba kotuk hodi haktuir istória no kronolojia oinsá mak masakre ne’e akontese;
Iha 08 setembru 1999
Maske sente todan, loloos susar atu hakturi ninia istória, maibé vítima Mateus Cusi haktuir ninia istória hanesan reflesaun ida atu jerasaun foun sira bele refleta;
Iha loron 08 setembru 1999, ha’u ho ha’u-nia maun boot rasik, ba iha Tumin sentru maibé seidauk to’o iha fatin ne’eba, ami hasoru membru milísia sira hamriik hela iha estrada ninin ho karreta. Ami hanoin, sira soldadu baibain halo patrollamentu, afinál sira subar hela kilat iha karreta laran.
Entaun, ami mós kumprimenta sira hodi fó “bom-dia”, ami la’o liu, to’o iha fatin ida naran Baonle. Ami rona, sira iha fatin dehan, ohin hasoru soldadu sira hamrik ne’e, sira monta hela estratéjia. Rona ida-ne’e, ami na’in-rua (2) halai fali mai uma maibé ami la liu hosi dalan boot ne’e maibé ami foti dalan terik atu to’o lalais iha uma.
Ami foin tama uma, milísia sira halo asaltu hahú fali iha parte kraik, Tuifeob sa’e mai hosi Nonquikan, entaun ami hahú sai fali hosi uma halai fahe malu. Ha’u halai hasoru fali maluk sira seluk, sira mós halai hasoru malu iha dalan ida Nú-Nete ne’e. Ha’u to’o iha fatin ne’e, kilat hahú tarutu. Ha’u haree, kolega ida naran ‘Neon-Katu’ monu latan iha rai, maibé ida-ne’e ha’u lahetene sé mak tiru.
Ha’u-nia ria, Baptista Lafo, bolu nia aman; “Apá lalika halai ona, Tiu Neno kanek todan”. Akntesimentu ne’e, ema barak komesa halai ba-mai no halai rungu-ranga. Entaun, ha’u mós deside halai de’it ona. Ami halai tun ba ai-laran, ha’ u halai toman ema barak ne’e iha fatin Usapi-Sao. Ami halai hosi ne’e ba to’o fatin Fatuknaek, ami tuur deskansa. Ami barak loos, ami tuur kala to’o minutu 10 hanesan ne’e, tanba sente ladi’ak ami halai tán ba to’o Lil’as, suku Usitasa’e nian.
Ami tuur iha ne’ebá to’o señor Sius Loemali mós mosu. Nia la’o ai dada tutuir nia aan tanba nia hetan tiru. Nia la’o ho ain sorin de’it no la’o dada tutuir nia ain. Agora, ami tuur hamutuk subar iha fatin ne’e. La kle’ur, ha’u-nia inan mós mosu tán mai. Ha’u-nia inan buka namanas hela ha’u-nia aman, tanba ami halai fahe malu. Ha’u halai ketak. Ha’u inan halai ketak no ha’u aman mós halai ketak.
Ami tuur iha fatin ne’e to’o lorokraik. Ami deside mai fali uma iha Tumin. To’o iha ami-nia uma kalan ona. Tuir dalan, ha’u ho ha’u-nia inan buka ha’u-nia aman hodi husu ba-mai, husu ema sira-ne’ebé ami hasoru iha dalan, maibé sira dehan la hetan ha’u-nia aman. Ami to’o iha uma, eh, ha’u-nia aman mak tuku hela kamii iha uma laran. Hosi uma laran, ha’u-nia aman dehan nune’e; “Imi halai to’o ne’ebé? Iha ne’e, ha’u buka imi tun-sa’e maibé la hetan imi. Mai ona bá, ha’u tein ona, mai ita han. Tanba, ohin, imi sai dadeer, agora to’o kalan mak imi tama fali uma ne’e”.
Ami husu ba ha’u-nia aman; “Duarnte akontesimentu ema tiru ita-nia maluk ne’e, apá la sai ka?” Ha’u-nia amana hatán; “Ha’u subar de’it iha uma laran”. Iha ha’u-nia laran hateten, “Sorte, membru milísia sira la sunu uma, se sunu uma karik ha’u-nia aman kala kala mate duni”. Ah, ha’u-nia aman bolu ami han hamutuk no kalan ne’e. Ami toba iha uma laran ne’e ho hanoin ida-ne’ebé la hakmatek. Entre, aban ne’e ami sei hamutuk hanesan ka aban ne’e ami ida-idak halai fahe malu namkari hodi buka ida-idak nia moris. Tanba kolen, iha kalan ne’e, ha’u mós latan neineik no toba dukur haluha rai.
Iha 09 setembru 1999
Dadeersan rai-hun mutin ba daudaun. Manu-fuik no manu maus sira-ne’ebé rani (tuur) iha ai leten ne’e kokorek, hodi fanu ami hadeer hosi ami-nia toba fatin. Ami hadeer, ami haklelak-aan, haloot sasán, intensaun ida mak tenke sai hosi uma atu salva-aan ba Imbate-Indonézia. Ha’u ho ha’u-nia maun ho nia ferik-oan, maun rua seluk tán, ami lia ida sai hosi ami-nia uma, husik hela ami-nia uma, ami sai liuhosi mota mak la’o sa’e fali tuir mota laran de’it.
Ami la’o, la’o, la’o to’o iha área Indonézia nian kala tuku 07h00 dadeersan hanesan ne’e. Ha’u-nia kolega ida naran Ban-Eta, nia mós ema autonimia ida, bolu ami tama ba nia uma laran, tanba ha’u-nia maun ne’e nia ferik-oan hosi Kefamenanu-Indonézia. Kolega ne’e bolu ami tama ba nia uma laran, konvida ami tuur tiha mak nia komesa si’ak ami iha nia uma laran hodi dehan; “Ema CNRT sira mak imi ne’e ka?” Maibé, ha’u nonook de’it. Ha’u-nia maun mak ko’alia halimar ho nia. Ami tuur iha nia uma laran kala to’o oras ida.
Ami sai hosi nia uma laran, ami kontinua la’o-tán to’o kolega Ban-Eta ne’e nia tiun nia uma. Ami deskansa-tán iha ne’e. Ami tuur kala to’o minutu 10 hanesan ne’e, xefe aldeia ne’ebé bolu RW (Rukun Warga) mai foti ami-nia dadus hodi hakerek ami-nia naran. Hotu tiha, la kle’ur xefe aldeia be hanaran RT (Rukun Tetangga) mai foti tan ami-nia dadus hodi hakerek ami-nia naran. Maibé RT ne’e, ha’u-nia maun nia ferik oan nia aman. Nia mos mai hakerek ami-nia naran.
Hafoin ne’e, RT ne’ e haruka ami ba hasoru Lul-Tunis, nia naran Kobus Obe. Ami to’o Lul-Tunis ne’e, ami rona lia tanba nia si’ak ami hanesan ema nauk-teen ida. Maibé, ami nonook de’it. Hotu tiha, nia mos foti ami-nia dadus hodi fó hatene ami kona-ba razaun sira foti ami-nia dadus ne’e, Hotu tiha, nia haruka ami, ami ba fali RT (ha’u-nia maun nia ferik-oan nia aman) ne’e nia uma.
Ami deskansa iha RT ne’e nia uma kle’ur tebes. Kala to’o oras han meudia nian mós, ami seidauk han buat ida. Tama to’o tuku 13h00 lorokraik, RT ne’e bosok ami hodi dehan ami atu ba sede suku Imbate hodi simu apoia ruma tanba antes ne’e lista ona ami-nia naran.
Ami to’o iha sede suku ne’e, sira foti fali ami-nia dadus hodi hakerek naran no fahe ona ami. Kataus sira lahatene hakerek sira-nia naran, hakerek de’it mak ami joven sira-nia naran. Durante ami iha sede suku Imbate ne’e, xefe suku Imbate laiha, só nia sekretária suku (naran Hendrike Obe) mak atende ami.
Iha fatin ne’e, ami rona sira iha li’ur ne’e hateten xefe suku tauk mak nia halai ba tiha nia ferik-oan iha Eban. Ami mesak ho sekretária suku ne’e iha sede suku, mak sekretária ne’e hakerek ami-nia naran hotu, nia haruka ami ida-idak soe osan hamutuk kada ema ida Rp5000 (sentavus 50).
To’o iha tuku 15h00 lorokraik, membru milísia Besi Merah Putih (BMP) sira mai ona iha sede suku ne’e. Milísia foin to’o, ha’u ho alin ida atu hala’i sai hosi janela, eh, atu book-aan haksoit-sai, pas hasoru loos polisía Andre Ulan ne’ebé hatais faru-metan no kalsa metan, kesi hela lensu bandeira Merah Putih iha nia ulun.
Sorti nia hamrik iha janela hun, se laiha karik ami parese halai sai. Maibé, tanba nia hare-hetan ami no nia hatete ba ami; “Kalau mau hidup masuk kembali, mau mati yah silahkan keluar, lari dan kabur”. Nune’e, nia taka jendela, ami komesa tama fali ba laran. Membeu milísia sira-ne’e lidera hosi membru Tentara Nasional Indonesia (TNI) sira mak hanesan Gabriel Colo, Mateus Taboi, Fransisco Tasi, Polísia mak Andre Ulan, no profesór ida momentu nia hanorin iha Pássabe, naran ha’u haluha tiha ona, maibé nia oin ha’u koñese hela. Sira na’in-haat (4) ne’e ida la lori kilat.
Ami tuur la kle’ur, sira hahú fahe ami ba grupu-grupu. Ami sira-ne’ebé eskola tuur ketak no sira-ne’ebé la eskola tuur ketak. Nune’e, Gabriel Colo tama mai, komesa tebe ami ho sapatu botas metan militár nian ne’e. Nia mai tebe saruntu de’it, lahatene, nia tebe kona ulun ka tebe kona ain ka tebe kona kabun ka tebe kona kotuk laran ka, nia naran tebe kona ami-nia isin-lolon sira-ne’e arbiru de’it. Lahatene, kala nia nervozu ka hanesan rai hela odiu vigansa ruma ba ami sira-ne’e karik. Maibé, nia la lori kilat, nia lori de’it samurai metan naruk ida no kesi bandeira merah putih iha ninia ulun hanesan asswa’in ida.
Bainhira hahú tama iha tuku 10h00 tama ba tuku tuku 11h00 kalan ne’e, sira komesa kesi ami, kesi hamutuk kada ami na’in-rua nia liman iha kotuk no se kotuk ba malu. Sira kesi tiha ami na’in rua-rua hamutuk mak sira seluk tama mai komesa baku ami iha sede suku laran. Todan tebes tanba sira baku ami ne’e, buka hodi tuku ami-nia kabun, oin no kotuk laran de’it.
Maibé. sira baku ami ne’e la’ós ema ida de’it, sira hotu-hotu mai baku ami konforme sira-nia hakarak. Tanba, ami-nia liman ne’e sira kesi hamutuk ona ne’e, ami atu halo oinsá. Book aan la di’ak. Ha’u haree, ami-nia kolega Markus Cono, sira baku nia to’o muta raan iha sede suku laran. To’o ikus, sira oho nia iha Teunlasi.
Biografia
Meteur Cusi, moris iha tinan 1980. Iha 1999 ne’e nia halo idade 19 no konsege ezersee ninia dreitu votu hodi tuir votasaun iha loron konsulta populár 30 agostu 1999. Daudaun ne’e, nia hala’o profisaun nu’udar agrikultór. Nia forma ona uma-kain no iha ona oan na’in-lima kompostu hosi feto (3) tolu no mane rua (2). Oan feto ida daudaun ne’e eskola hela iha eskola Sekundáriu Pante Makasar. Nia oan mane ida daudaun ne’e estudu hela iha Universidade da Paz (UNPAZ) Dili.
Notísia Relevante: Masakre Tumin: “Milísia tá ha’u-nia tilun fahe ba rua” (II)
Kontinua iha Parte-II…
Jornalista : Abílio Elo Nini
Editór : Cancio Ximenes
