DILI, 25 dezembru 2023 (TATOLI)-Parlamentu Nasionál (PN) mak órgaun soberania Repúblika Demokrátika Timor-Leste (RDTL) nian ne’ebé reprezenta timoroan tomak, ne’ebé iha kbi’it atu halo lei, fiskaliza no halo desizaun polítika tuir konstituisaun artigu 92.
Hahú iha 22 juñu 2023 PN realiza reuniaun plenária dahuluk ba Lejizlatura Daneen, no iha bibán ne’e deputadu eleitu Lejizlatura Daneen hamutuk na’in 65 simu pose no halo juramentu.
Lista Deputadu eleitu Lejizlatura Daneen kompostu husi bankada CNRT mak hanesan Kay Rala Xanana Gusmão, Francisco Kalbuadi Lay, Maria Terezinha da Silva Viegas, Duarte Nunes, Adérito Hugo Da Costa, Maria Fernanda Lay, José Virgílio Rodrigues Ferreira, Luís Ximenes Caldeira, Maria Rosa da Camara ‘Bisoi’, Domingos Lopes Lemos, Marcos Xavier, Bendita Moniz Magno, Oscar de Araújo, Firminio Taequi, Veneranda E. M. Lemos Martins, Domingos da C. dos Santos, Rogério Araújo Mendonça, Virgínia Ana Belo, Gabriel Soares, Saul Salvador H. J. Amaral, Maria Gorumali Barreto, Patrocínio Fernandes dos Reis, Virgílio Pereira, Cedelizia Faria Dos Santos, Francisco da Costa ‘Ikulay’, Albino Da Silva, Carminda Carlota, Ricardo Baptista, Anacleto Freitas, Aliança da Conceição Araújo no Mateus Da Cruz De Carvalho.
Deputadu FRETILIN mak Marí Bim Amude Alkatiri, Francisco Guterres “Lú-Olo”, Maria Angélica Rangel da Cruz dos Reis, Tito da Costa Cristovão “Lere Anan Timur”, Aniceto Longuinhos Guterres Lopes, Lídia Norberta dos Santos Martins, Antoninho Bianco, David Dias Ximenes, Helena Martins Belo, Joaquim dos Santos, António Moniz Calau, Maria Anabela Sávio, Nurima Ribeiro Alkatiri, José da Cruz, Cristina Yuri Rebelo Dos S. Costa, Abílio Quintão Pinto, Florentino Ximenes da Costa “Sinarai”, Mariquita Soares no Oscar Lima.
Deputadu PD hanesan Mariano Assanami Sabino Lopes, António da Conceição, Maria Teresa da Silva Gusmão, Alexandrino Afonso Nunes, Julio do Carmo no Sancha Margarida Tilman.
Deputadu KHUNTO mak Armanda Berta dos Santos, António Verdial de Sousa, António Verdial da S. Ferreira, Olinda Guterres no Luís Roberto da Silva.
Deputadu PLP mak Taur Matan Ruak, Helder Freitas, Maria Angelina Lopes Sarmento no Adolfo Martins.
Substituisaun Deputadu PLP Taur Matan Ruak, substituidu hosi Abel dos Santos, enkuantu deputadu FRETILIN na’in-tolu mak substituidu hanesan, Tito da Costa Cristovão ‘Lere Anan Timur’ substituidu hosi Dário Madeira, Marí Alkatiri substituidu hosi Antoninho Doutel Sarmento no Francisco Guterres ‘Lú-Olo’, substituidu hosi Sancia Florencia.
Deputadu CNRT José Alexandre Kay Rala Xanana Gusmão, substituidu hosi Domingos Agostinho.
Bibán ne’e halo mós eleisaun ba Prezidente Parlamentu Nasionál foun, ne’ebé husi bankada CNRT-PD aprezenta kandidatu lista únika Maria Fernanda Lay hodi eleita nu’udar feto dahuluk sai Prezidente PN hodi troka Prezidente PN sesante, Aniceto Longuinhos Guterres Lopes, ho rezultadu votusaun afavór 45, kontra 0, abstesaun 19 no votu branku ida (1).
26 juñu 2023, PN liuhusi reuniaun plenária hili Deputada Maria Teresinha Viegas (CNRT) eleita ba Primeira Vise no Alexandrino Afonso Nunes (PD), sai Segundu Vise Prezidente Parlamentu Nasionál.
Sekretária Meza PN, Virgina Ana Belo (CNRT) no primeira sekretária meza PN, Maria Tersa da Silva Gusmão (PD) no segundu sekretáriu meza PN, Bendito Monis Magno (CNRT).
Liuhusi eleisaun sekretu kandidatu nomeasaun ba kompozisaun meza eleitu ho rezultadu votasaun afavór 43, kontra 0, abstensaun 20, nulu ida (1), Deputadu 64 ezerse votu no ida la vota.
27 juñu 2023 PN liuhusi reuniaun plenária aprova projetu deliberasaun númeru 2/VI-antesipasaun períodu normál funsionamentu Sesaun Lejizlativa Dahuluk iha Lejizlatura Daneen ho votu afavór 41, kontra 20 no abstensaun 0.
03 jullu 2023, PN reuniaun plenária aprova projetu deliberasaun númeru 3/VI-konstituisaun komisaun espesializada permanente ho votu afavór 61, kontra 0 no abstensaun 0.
Inísiu kada lejizlatura plenária Parlamentu Nasionál proposta hosi meza rona konferénsia delibera konstituisaun Komisaun Espesializada Permanente.
Deliberasaun ne’e determina dezignasaun kada komisaun númeru komisaun konstitui respetiva kompeténsia hanesan mós númeru deputadu kada Komisaun Espesializada Permanente no distribuisaun diferensa bankada parlamentár.
Nune’e, PN delibera tuir termu númeru 1 artigu 27 no númeru 1 artigu 30 iha Rejimentu Parlamentu Nasionál (RPN) hanesan tuirmai;
Konstitui Komisaun Espesializada Permanente hamutuk hitu (7) ho ninia denominasaun no kompozisaun;
Komisaun A trata asuntu Konstituisionál no Justisa ho membru deputadu na’in-hitu (7);
Komisaun B trata asuntu Negósiu Estranjeiru no Defeza ho Seguransa ho membru deputadu na’in-11;
Komisaun C trata asuntu Finansa Públika ho deputadu na’in-10;
Komisaun D trata asuntu Ekonomia no Dezenvolvimentu ho deputadu na’in-11;
Komisaun E trata asuntu Infraestrutura ho membru deputadu na’in-sia (9);
Komisaun F trata asuntu Saúde, Seguransa Sosiál no Igualidade Jéneru ho deputadu na’in-ualu (8);
Komisaun G trata asuntu Edukasaun, Juventude, Kultura no Sidadania ho deputadu na’in-hitu (7).
Área kompeténsia espesífika kada komisaun iha ámbitu ezerse kompeténsia konsagra iha rejimentalmente konsta iha anexu dahuluk iha prezente deliberasaun hola parte integrante.
Númeru deputadu kada komisaun ho nia distribuisaun hosi bankada parlamentár konsta iha anexu daruak prezente deliberasaun hola parte integrante.
Entretantu, PN mós aprova projetu deliberasaun konstituisaun Komisaun permanente.
Tuir Rejimentu Parlamentu Nasionál (PN) artigu 35 (Komisaun Espesializada Permanente sira-nia kompeténsia) mak;
a.) Diskute no fó paresér kona-ba projetu no proposta-lei, proposta ba alterasaun no tratadu hirak-ne’ebé submete ba Parlamentu;
b.) Apresia petisaun sira-ne’ebé ema haruka ba Parlamentu;
c.) Hatene tuir problema polítiku no administrativu ne’ebé relasiona ho sira-nia kna’ar no fornese informasaun ba Parlamentu, bainhira Parlamentu hanoin katak konveniente, ne’ebé presiza ba apresiasaun aktu Governu nian;
d.) Hala’o audiénsia públika ho entidade sira hosi sosieda sivíl;
e.) Konvoka kualkér titulár órgaun administrasaun públika nian hodi fó informasaun kona-ba asuntu ne’ebé relasiona ho sira-nia knaar.
Iha Lejizlatura Daneen ne’e partidu koligasaun CNRT ho kadeira 31, Partidu Demokrátiku (PD) kadeira neen (6) nune’e ho forsa polítika maiória absoluta iha PN ho kadeira hamutuk 37, enkuantu bankada opozisaun FRETILIN ho kadeira 19, KHUNTO kadeira lima (5) no Partidu Libertasaun Populár (PLP) ho kadeira haat (4).
19 jullu 2023, PN aprova programa IX Governu Konstituisionál ho apresiasaun unanimidade.
24 agostu 2023, PN aprova Orsamentu Retifikativu (OR) billaun $1.7 iha finál globál ho votu afavór 41, kontra 0 no abstensaun 23.
29 agostu 2023, PN aprova projetu rezolusaun kondena esplusa diplomata timoroan no solidariedade povu Myanmar.
15 novembru 2023, PN aprova projetu lei númeru 5/2016, 25 maiu kona-ba Prosedimentu Konsensaun Indultu no Komutasaun Pena, ho votu afavór 36, kontra 25 no abstensaun haat (4).
20 novembru 2023, PN aprova proposta-lei númeru 2/VI/1a, alterasaun datoluk lei númeru 3/2014, 18 juñu, ne’ebé kria RAEOA no estabelese ZEESM no Ataúro iha finál globál ho votu afavór 41, kontra 0 no abstensaun haat (4).
Aprova mós proposta-lei númeru 3/VI(1a), alterasaun dahaat lei númeru 11/2009, 07 outubru, ne’ebé aprova Divizaun Administrativa ho rezultadu votu ne’ebé hanesan.
20 dezembru 2023, PN aprova proposta Orsamentu Jerál Estadu (OJE) 2024 billaun $1.95 iha finál globál ho votu 41, kontra 23 no abstensaun laiha, enkuantu deputadu husi bankada FRETILIN ho PLP mak votu kontra.
22 dezembru 2023, PN aprova projetu lei númeru 4/VI(1a)-alterasaun datoluk lei númeru 5/2004, 05 maiu, Estatutu Deputadu iha finál globál ho votu afavór 39, kontra 0 no abstensaun 18.
Enkuantu ajenda ida kontinua pendente husi PN mak ajenda eleisaun ba komisáriu Komisaun Antí-Korrupsaun (CAC, siglá portugés).
Jornalista: Nelson de Sousa
Editór: Cancio Ximenes