DILI, 27 novembru 2024 (TATOLI)–Antigu Primeiru-Ministru, Taur Matan Ruak, konsidera rekonsialisaun lolos husi ema ho ema husi istória pasada ne’e, hahú mai husi fuan ne’ebé presiza lori tempu.
Taur hateten, se nunka nunka rezolve krize no krize ne’e ultrapasa ne’e iha efeitu multipla, tanba iha presaun psikolojiku, fiziku no morál no afeta ba buat hotu entaun afeta profundamente ba ema.
“Krize nia impaktu ba ema-nia moris, ita bele dehan halo prosesu rekonsialiasaun maibé rekonsiliasaun tuir ha’u nia hanoin, deputadu sira, Primeiru-Ministru, Prezidente Repúblika ema hotu ko’alia loos, soké iha buat ida-ne’ebé hatudu, verdadeiru rekonsiliasaun no rekonsialiasaun lolos tenki mai hosi fuan. Buat ne’ebé mai husi fuan, nia presiza tempu atu ita ultrapasa. Ita fó ezemplu, II guerra mundiál. Pasadu pertense pasadu, pasadu ita la haluha maibé ita labele haree beibeik ba pasadu tanba halo ita labele la’o ba oin,” Antigu Primeiru-Ministru, Taur Matan Ruak, hateten ba jornalista sira liuhusi serimónia enkontru ho jornalista sira ho tema “Reflesaun loron Proklamasaun Independénsia Timor-Leste, 28 Novembru-Pasadu, prezente no futuru”, iha nia rezidénsia Faról, tersa (27 novembru 2024) ne’e.
Nia ehan, iha opiniaun barak katak rekonsiliasaun iha tanba buat ruma akontese hanesan krize ruma akontese, no krize sira-ne’e hanesan kazu no istória hanesan krize militár tiru malu no oho malu.
Ezemplu, nia dehan, ema hotu hanoin oinsá sira bele ultrapasa krize, hanesan karik iha estudu kona-ba kazu sira akontese iha nasaun sira seluk hanesan Ruanda ne’ebé rezulta ema mate barak, no sira nian diferensa iha kada realidade permite atu reforsa timoroan nia unidade no koezaun sosiál.
“Maibé iha aprendizajen bele ita hotu hatán balun preparadu balun seidauk, maibé timoroan sira hakarak rekonsiliasaun tanba pasadu hanesan bee ne’ebé suli liu tama ona tasi, ida tuir mai ne’e fó buras ba ita-nia natar,” antigu Xefe Governu dehan.
Nia sujere, sé mak hakarak la’o ba oin ne’e nia tenke haluha tiha buat ne’ebé pasadu, tau di’ak buat ne’ebé pasadu, hanesan ema lori kareta karik labele fihir beibeik espellu ba kotuk, tanba se ema fihir beibeik espellu hodi haree ba kotuk bele monu ho karreta.
Espellu nia funsaun, nia hateten, atu haree ema sé mak mai husi kotuk ka hakiduk ba kotuk, nia labele sai elementu ida-ne’ebé tenke foku ba oin. Hanesn ema oho malu iha Uatulari no Uatukarabau iha 1959, ema halo prosesu rekonsiliasaun formál hanesan agora halo ema haluha neineik to’o ohin loron.
Nia haktuir, mosu golpe kontra golpe, ema oho malu maibé iha tinan 1980 no 1990 ne’e iha manifestasaun, iha ema partidu sira-ne’e nia oan iha ne’ebá, entaun situasaun halo sira husik ba daudaun buat ne’ebé pasadu.
“La haluha, maibé husik ba kotuk, ida-ne’e mós hanesan. Simplesmente ita atu hateten, rekonsiliasaun ne’e mai husi fuan. Se Eurico Guterres mai karik F-FDTL no PNTL labele fó seguransa ba nia. Laiha, sira barak mai iha ne’e ona, entaun verdadeira rekonsiliasaun tenke mai husi fuan. Buat ne’ebé mai husi fuan tenke mai hosi fuan, normalmente lori tempu,” nia dehan.
Notísia Relevante: Taur husu ukun-na’in tau aas interrese nasaun hodi kria dame iha TL
Jornalista : Jesuína Xavier
Editór : Cancio Ximenes
