DILI, 07 dezembru 2025 (TATOLI)- Primeiru-Ministru (PM) Kay Rala Xanana Gusmão, husu ba responsável instituisaun Estadu sira hotu atu ezekuta orsamentu 2025 tuir nia dalan.
“Hotu-hotu hatene osan povu nian jere ho di’ak signifika saida de’it mak ita halo tenke fó benefísiu ba povu,” PM Xanana hato’o asuntu ne’e iha seremónia dizeminasaun dekretu lei OJE 2025 no ditribuisaun pakote aprovado OJE 2025, iha Ministeriu Finansa-Aitarak-laran, ohin.
Xefe Governu dehan, bainhira Estadu ida jare orsamentu ladi’ak maka ema sei temi Estadu frajíl, siginfika instituisaun Estadu la’o la tuir regra.

“Papél responsável entidade sira-nian mak atu asegura despeza públika gasta tuir regra, dalan no lei tanba bainhira jere orsamentu povu ne’e ho di’ak ba duni planu prioridade sira ne’ebé iha mak fó benefísiu di’ak ba ita-nia jerasaun sira ne’ebé sei mai, ida-ne’e ita hotu nia responsabilidade,” PM Xanana hato’o.
OJE 2025 ho valór totál biliaun $2,6, ne’ebé aloka ba Administrasaun Sentrál, ba Rejiaun Administrativa Espesiál Oé-Cusse Ambeno (RAEOA) no ba Seguransa Sosiál inklui Fundu Rezerva Seguransa Sosiál nian.
Montante ida-ne’e inklui alokasaun ida ho biliaun $2,07 ba Administrasaun Sentrál no millaun $62 ba RAEOA.
OJE ba tinan 2025 ne’e, tuir estratéjia implementasaun ba prioridade sira-ne’ebé prevee iha Programa Governu, ho lema “Investimentu iha infraestrutura estratéjika, hametin ekonomia no hadi’a moris-di’ak sidadaun sira-nian”
OJE 2025 atu promove dezenvolvimentu sósiu-ekonómiku ba Nasaun
OJE 2025 elabora bazeia ba Objetivu Estratéjiku Governu Konstitusionál da-sia (IX) nian, ho objetivu atu promove dezenvolvimentu sósiu-ekonómiku ba Nasaun ne’e liuhusi investimentu alvu sira iha infraestrutura estratéjika, reforsu ekonómiku no inisiativa sira-ne’ebé ho objetivu atu hadi’a moris-di’ak sidadaun sira-nian.
Objetivu husi OJE tinan 2025 ne’e mak atu promove dezenvolvimentu ekonómiku no hadi’a kondisaun moris populasaun timoroan nian, liuhusi estratéjia klaru ida-ne’ebé foka ba kreximentu ekonómiku sustentavel, hadi’a servisu públiku no garante katak benefísiu dezenvolvimentu nian to’o ba sidadaun hotu-hotu.
Kona-ba infraestrutura estratéjika, aloka millaun $227,3 ba konstrusaun, espansaun, reabilitasaun no manutensaun estrada no ponte sira no mós ba implementasaun medida protesaun hasoru dezastre naturál, ho objetivu atu hadi’a konektividade no proteje komunidade husi efeitu mudansa klimátika nian.
Prevee mós dotasaun sira ba reabilitasaun Aeroportu Internasionál Prezidente Nicolau Lobato no ba konkluzaun kabu submarinu fibra ótika ne’ebé sei liga Timor-Leste ba Austrália.
Espansaun husi rede interna fibra ótika nian ne’e sei permite, hahú husi tinan 2025, fornesimentu husi internet ho velosidade aas iha Timor-Leste laran tomak.
Iha setór eletrisidade nian, orsamentu prevee aumentu signifikativu ida iha subvensaun ba empreza públika EDTL, E.P, ho objetivu atu hadi’a no habelar fornesimentu kontinua eletrisidade nian liuliu iha área rurál no remota sira, hodi garante serbisu ida-ne’ebé estavel no abranjente liu.
Iha setór rekursu naturál nian, proposta millaun $40 ba melloria zona industriál no extrasaun petróleu no minerál iha kosta súl país nian, hodi kontribui ba dezenvolvimentu ekonómiku no ba reforsu seguransa enerjétika.
Iha setór finanseiru, prevee investimentu ida millaun $5 iha kapitalizasaun Banku Sentrál Timor-Leste, ho objetivu atu reforsa estabilidade no rejiliénsia sistema finanseiru nasionál.
OJE ne’e aloka parte boot ida husi despeza, ho valór millaun $406 hodi apoia sosiedade sivíl, saúde no servisu sosiál.
Iha dezenvolvimentu kapitál umanu, aloka millaun $17,2 ba programa formasaun profisionál no téknika, nune’e mós ba konsesaun bolsa estudu.
Edukasaun sei simu mós millaun $145,8 ba konstrusaun eskola foun, formasaun profesór sira no fortalesimentu sistema jestaun edukativa nian.
Iha saúde, orsamentu aloka millaun $99,2 ba melloria rede ospitalár no sentru saúde sira iha Timor-Leste laran tomak.
Aleinde ne’e, millaun $14,2 ba akizisaun no distribuisaun ai-moruk no ekipamentu médiku sira ne’ebé esensiál.
Kona-ba protesaun sosiál, sei reforsa Programa Bolsa da Mãe ho aumentu boot liu millaun $7, aumenta tan millaun $2,86 ho objetivu atu hadi’a saúde no nutrisaun ba inan isin-rua no labarik sira.
Proposta ne’e inklui mós transferénsia ida ho millaun $124,1 ba Orsamentu Seguransa Sosiál, aumentu ida ho millaun $37,4 kompara ho 2024, ne’ebé reflete espansaun husi sistema Seguransa Sosiál no valór husi pensaun sosiál ferik-katuas no invalidéz.
Jornalista: Arminda Fonseca
Editór: Florencio Miranda Ximenes