DILI, 22 Abríl 2025 (TATOLI) – PLAN internasionál Timor-Leste (PITL) serbisu hamutuk no halo parseria ho organizasaun naun-governamentál, Asosiasaun Defisiénsia Halibur Matan Timor-Leste (AHDMTL) no Arkuiris Timor-Leste (ATL), realiza formasaun ikus ba jornalista ho tema Ba futuru ne’ebé inkluzivu no seguru: Loke poténsia tomak husi Timoroan sira-nia diversidade hotu. Formasaun ne’e hala’o durante loron rua – Hahú horseik no ramata ohin.

Koordenadora projetu inkluzaun PITL, Livania Gomes, ba TATOLI, katak formasaun referida konsentra liubá, direitu, estigma, eskluzaun no violénsia, papél mídia no estudu kazu, polítika mídia no terminolojia mídia nian ba foti fotografia sira.
“Labele elimina no husik ema ida iha kotuk. Ema hotu-hotu ita presiza trata ho hanesan no mós dignu.Nune’e mak ami utiliza maneira liuhusi halo kapasitasaun no sensibilizasaun ba komunidade atu bele komprende liután konseitu ida-ne’e hodi bele korresponde ba asaun diskriminasaun sira”, Livania Gomes afirma, iha Formoza, Dili, ohin.
“La’ós atu elimina kedas iha tempu ne’ebé badak maibé lori tempu ne’ebé mak naruk liuhusi kapasitasaun ne’ebé mak bei-beik bele muda komunidade sira-nia hanoin atu nune’e bele trata ho justu ba ema ho diversidade atu labele fó presaun no abandonadu ba sira”, nia reforsa.
Ho ida-ne’e, Koordenadora projetu inkluzaun PITL, Livania Gomes konsidera papél mídia – sai kampiaun ba mudansa ka sai hanesan matan no tilun ba organizasaun naun-governamentál sira atu rekolla dadus iha terrenu no públika sai iha mídia, halo mudansa ba ema nia moris liuliu asuntu sensitivu.
“Publika informasaun ruma kona-ba termu ema ho diversidade no inkluzaun tenke tuir terminolojia sensível PLAN nian no tuir papél jornalístiku atu labele fó perigu ba ema seluk”, formadora ne’e énfaze.
Entretantu, PLAN iha polítika, programa hanesan Hakbiit juventude – foka liu ba oinsá atu hasa’e juventude sira-nia ideia, aliansa labarik feto ne’e katak atu fó espansaun ba labarik feto sira no ema ho diversidade hodi bele lidera no brani atu foti desizaun rasik, iha mós programa nutrisaun ba labarik no protesaun ba labarik, promove ema ho diversidade.
Kampeaun ba mudansa
Kampeaun mudansa ne’e, tuir Koordenadora Livania Gomes, hanesan kampaña globál ne’ebé PLAN internasionál halo hodi kapasita no oferese formasaun liuliu ba komunidade definsiénsia no ema ho diversidade hanesan LGBTQI+ (Lesbian, gay, bisexual, transgender, queer or questioning, intersex, asexual, no seluktan).
Durante ne’e PLAN internasionál halo estabelesimentu kampeaun mudansa no eskolla hamutuk ema na’in rua nulu resin-haat, kompostu husi Munisípiu tolu hanesan Ainaru, Ermera no Dili – ema hirak-ne’e mak fasilita informasaun no ajuda implementa servisu PLAN nian iha terrenu.
“No, autór kampeaun mudansa ne’e mós sira sempre servisu hamutuk ho autoridade lokál, lia-na’in, komunidade no benefisiáriu husi ema ho diversidade sira”, koordenadora ne’e haktuir.
Nia konta, dalabarak husi implementasaun ne’e hetan mós krítika no sujestaun husi parte hotu-hotu, no konsidera ida-ne’e sai hanesan pontu ida atu bele aprende no avansa hodi haree nafatin ba iha asuntu ida-ne’ebé mak inkluzaun.
Nune’e, nia reiteira katak presiza trata ema hotu hanesan no mós dignu – labele husik ema ida iha kotuk.
Enkuantu, partisipante Tomas dos Santos, jornalista husi mídia Democrasia.com, agradese ho oportunidade ne’e tanba bele aprende matéria lubuk ida hanesan direitus umanus, konseitu ema ho diversidade no papél jornalista nian atu sai kampeaun mudansa ba asuntu hanesan ne’e iha terrenu.
“Liuhusi formasaun ne’e konsege aumenta tan ona koñesimentu iha termu ema ho diversidade no oinsá la’o tuir guarda komunikasaun husi PLAN ninian atividade”, jornalista ne’e esplika.
Nia hatutan tan katak ho matéria aprendida, sei implementa iha servisu tuir terminolojia sensível PLAN nian.
Entretantu, tuir dadus ne’ebé organizasaun Arkuiris Timor-Leste (ATL) rekolla, entre 2023-2024, rejistu membru komunidade LGBTQI+ hamutuk na’in-163 kompostu husi Munisípiu hotu. Respondente husi kada família LGBTQI+ kada Munisípiu hamutuk na’in-79, fornesedór servisu ba komunidade LGBTQI+ hamutuk na’in-81 kompostu husi Munisípiu sanulu; Aileu, Ainaro, Baukau, Bononaro, Dili, Ermera, Likisá, Manatutu, RAEOA no Vikeke.
Jornalista: Alexandra da Costa
Editór: Rafael Ximenes de A. Belo