Hakerek na’in:
Vales de Jesus Pereira
Introdusaun
Artigu ne’e responsabilidade husi hakerek na’in. Nu’udar pesoa singulár, ne’ebé la reprezenta instituisaun ka organizasaun eh grupu ida nian. Nune’e artigu ne’e la foka ba asuntu ne’ebé partikulár, más haree ba interasaun komun ne’ebé ema enjerál hasoru hodi provoka instabilidade no sente la livre iha moris lorloron nian tan presaun husi interasaun ‘subar-an no hatudu-an’ nian.
Objetivu husi hakerek ida-ne’e atu buka hatene no esplika kona-ba knaar teknolojia nian iha vida sosiál. Tanba iha realidade mosu hanoin diferente nune’e hamosu traisaun, bosok, difama, insulta malu, públika hanoin aat, publika imajen aat no edit ema seluk nia foto ne’ebé la dignu iha mídia sira.
Interasaun entre ‘subar-an’ no ‘hatudu-an’ iha mídia observa hanesan hahalok la étika no irresponsabilidade nian. Ema sai sasukat ho nia rasionál, oinsá nia bele ‘kontrola-an’ no ‘entrega-an’. Ema barak mai ho karakter ‘subar-an’, ho sentidu subar nia identidade, orijen, no nia personalidade identiku ho kria id falsa. Hakarak ona ‘entrega-an’ ba hahalok sala nian, iha ne’ebé nia buka de’it segredu ne’ebé sala hodi halo moras, bosok no traisaun ba nia hahalok hasoru ema ne’ebé nia iha intensaun aat.
Iha sorin seluk ema barak mai ho karakter ‘hatudu-an’ nu’udar meiu ida ‘kontrola-an’ nian, hodi dezenvolve nia kapasidade, nia potensia perante teknolojia. Hatudu nia naturalidade, nia orijinalidade no nia identidade ne’ebé klaru. La presiza kria id falsa.
Intende ho didiak teknolojia nia influénsia iha moris maka importante atu foti desizaun sira ne’ebé matenek no moris ho signifikadu liu bainhira uza teknolojia iha moris. Bainhira ita apresia oinsá teknolojia forma mídia sira no esperiénsia sira, ita sai matenek liutan konaba oinsá ita realiza ho di’ak. Matenek iha uza teknolojia, ida-ne’e enkoraja ita atu valoriza ema nia valór sira sobre sai ba dignidade. Mundu atuál ezije ita hotu atu respeita ba teknolojia hodi bele ezerse ita-nia atividade prátiku hotu husi nia.
Nune’e hakerek iha artigu ida-ne’e, atu esplika mos papél teknolojia nian iha vida sosiál sosiedade nian, iha ne’ebé ho dezenvolvimentu era nian, teknolojia fornese mudansa barak hodi ajuda ema sira iha halo buat hotu sai fasil liu. Ita hatene ona katak iha tempu ne’e daudaun, ema no teknolojia labele ona haketak malu. Maibé ho teknolojia, ema mós bele hasoru obstákulu oioin ne’ebé mai hosi dezenvolvimentu teknolojia ne’e rasik. Ho nune’e, atu ita komprende kona ba tema ne’e, ita ba entende uluk kona ba sentidu badak husi liafuan “ema no teknolojia”.
Sé mak ema? no saida mak teknolojia?
Termu ‘ema’ iha filozofia, haree hanesan ser úniku, rasionál, no auto-konxiente, ho potensiál atu domina universu no sai responsavel ba nia asaun sira. Ema la’ós de’it ser fíziku, maibé iha mós dimensaun espirituál no morál, ne’ebé distinge sira hosi kriatura sira seluk. Tanba ne’e ser úniku ida-ne’e organiza ona ema atu moris iha espíritu étiku no morál perante nia asaun rasik.
No termu ‘teknolojia’ maka aplikasaun koñesimentu nian hodi atinje objetivu prátiku sira, inklui kriasaun ferramenta sira, métodu sira, ka sistema sira hodi halo ema nia moris sai fasil liu. Teknolojia mos bele haree hanesan dalan ka sistema ida ne’ebé ema uza hodi hato’o informasaun, no dezenvolve hamutuk ho progresu sivilizasaun ema nian.
Nune’e mak “ema no teknolojia” iha relasaun ne’ebé besik no interdependente, iha ne’ebé teknolojia kria atu halo ema nia moris sai fasil liu maibé mós iha impaktu pozitivu no negativu ne’ebé signifikativu iha aspetu oioin moris nian, hosi serbisu, estilu moris, to’o kultura.
Relasaun resíproku entre ema no teknolojia evolui ona iha tempu. Teknolojia agora daudaun hanesan ‘nesesidade bázika’ ema nian atu fasilita atividade no komunikasaun ho distánsia dook. Dezenvolvimentu teknolojia hetan influénsia husi ema nia kreatividade hodi hamosu inovasaun foun hodi suporta sivilizasaun ema nian. Teknolojia fó benefísiu boot ba ema nia moris bainhira de’it uza ho matenek.
Tuir mai, ita kontinua haree oportunidade di’ak sira ne’ebé teknolojia fó mai ita.
Oportunidade husi teknolojia
Teknolojia oferese oportunidade oioin iha aspetu oioin moris nian, hosi negósiu, edukasaun, komunikasaun, to’o aumenta produtividade no efisiénsia. Oportunidade sira ne’e mosu hamutuk ho dezenvolvimentu inovasaun teknolójiku sira ne’ebé kontinua buras lalais. Ezemplu sira hanesan :
‘Komérsiu Eletróniku no Plataforma Online’ ida ne’e bele loke asesu ba merkadu ne’ebé luan liu no fasilita tranzasaun kompras nian. Ohin loron ema barak kria nia atividade negósia online/business online. Distansia la separa, no la sai barreira ba negósiu, enkuantu ema iha munisípiu to’o aldeia bele mos sai kompradór ba nia interese ne’ebé nia hetan iha vendedór online fahe.
‘Komputasaun no siberseguransa’: Solusaun efisiénsia operasionál no protesaun dadus ne’ebé krusiál iha era dijitál. Ema barak tebes iha kapasidade di’ak sobre kontrolu dijitál. Ema iha potensia atu bele halakon interasaun aat (negativu) sira ne’ebé mosu iha mídia. Halo kontrolu ba nia privasidade sira iha sistema dijitál, tantu iha instituisaun, organizasaun no mos Estadu ida nia sistema polítika dijitál nian.
‘Indústria kriativu’: Oportunidade sira atu sai kriadór konteúdu, YouTuber, ka vlogger ho potensiál lukru ne’ebé boot. Ita hatene ona katak, daudaun ne’e, teknolojia mos fahe ona ba ema atu hariku nia skill/kapasidade sira ne’ebé ho natureza pozitivu atu benefisia ema seluk iha nia adaptasaun era dijitál nian. Ema bele ona dezenvolve nia matenek liu husi teknolojia, no bele mos hetan lukru husi meiu sira hnesan ne’e. Realidade hatudu ema barak sai kriadór ba fontes esensiál sistema nian, barak sai youtuber, ka vlogger hodi hetan benefísiu no benefisia ba ema hotu ne’ebé hakarak hatene kona ba utilizasaun teknolojia iha era dijitál nian ne’ebé loos.
‘Intelijénsia Artifisiál (IA) no Aprendizajen Mákina’: Utiliza ba análize dadus no automasaun prosesu negósiu nian. Iha servisu negósiu sira hanesan, instituisaun finanseira, mikro-finansa no banku sira daudaun adapta maka’as no aselera ba progressu dijitál nian hodi analiza dadus sira iha sistema ne’ebé hakesi ona hanesan medida ida ba prosesu servisu negósiu banku nian.
La iha servisu negósiu banku ka instituisaun mikro-finansa finansas ne’ebé la hakesi-an no depende ho teknolojia nia aparasimentu no ezistensialidade. Nune’e teknolojia nia natureza hafasil ema iha servisu negósiu sira, atu halo ema sente ona katak, teknolojia ne’e rasik sai ona ema nia ‘nesesidade bázika’ hodi kompleta ema iha prosesu hotu, tantu bisnis ho edukasaun no sosiál sira hotu. Sei iha oportunidade di’ak barak liutan mak teknolojia partilla ma ita ema iha tempu ohin loron nian. Ida-idak husi imi bele hakle’an liutan tuir imi-nia hanoin no hahalok ne’ebé teknolojia fahe ona mai ita atu hala’o.
‘Subar-an’ no ‘hatudu-an’ nu’udar momentu ‘entrega-an’ no ‘kontrola-an’
Tempu modernu, tempu dijitál. Tempu konsumu forte nakonu ho intensaun di’ak no aat barak mosu iha tempu ne’e. Daudaun ne’e, tempu hahú ita iha mundu teknolojia nian atu ema bele hafasil nia aan iha aspetu oioin.
Hahú ho tempu teknolojia, ema komesa ona hariku nia kapasidade ho intensaun loos. No iha mos ema ne’ebé uza sala nia kapasidade hodi hakiak no hamukit fila fali nia-an. Intensaun no tensaun husi emosaun no sentimentu provoka ema nia interasaun sira hodi hahú ‘subar-an no hatudu-an’.
‘Subar-an’ an iha-ne’e ho sentidu negativu katak nia iha paisaun ba ‘id falsa. Ida-ne’e, nu’udar asaun entrega-an nian husi hahalok la étiku no la morál hodi halakon ema nia responsabilidade perante mídia sira. Ne’e hanesan problema ne’ebé fó ameasa ba umanidade nia futuru no hahalok violasaun integridade ema nian.
Ohin loron ema uza sala mídia barak. Maluk balun hahú ona iha intensaun aat ba nia maluk sira. Hahú mihis ona, até lakon mos ema-nia étika responsabilidade husi ema nia hahalok traisaun sira akontese iha mídia. Barak tolok malu, hamoe malu, difama no insulta malu ne’ebé mai ho identidade falsa ( Id falsa). Hahalok hanesan ne’e la’ós ona kontrola-an, más entrega-an totalmente.
Hatudu-an iha ne’e, ho sentidu positivu katak nia nega id falsa. Profile justu. Tempu halo ema barak bakufila tanba hakarak entrega nia an ba asaun ne’ebé traisaun nian. No ema barak mos sai produtivu liutan iha era dijitál. Komprende ho di’ak utiliza mídia sira. Atensaun ho nia intensaun sira ne’ebé bele destroi no bele fó risku ba nia-an bainhira uza mídia. Ema barak la satisfas ho buat ruma iha realidade, la presiza ona kria Id falsa, hodi subar-an atu koko halo sala ba buat ruma ne’ebé sala ona. Más ema balun iha emosaun hodi entrega nia-an, atu nia uza id falsa ho halo asalta ka abuza ema seluk ho asaun ne’ebé la étiku ona. Ho karakter oinoin, bele hato’o ho liafuan fo’er no tatoli mensajen la edukativa ba ema seluk.
Hatudu-an, hatur nia sentidu pozitivu no iha benefisiu serteza atu kontrola-an. Maske nune’e hatudu-an mos bele nakfilak ba intensaun entrega-an nian. Liuliu ho tempu dijitál, foin-sae barak sala ona uza teknolojia. La’ós de’it uza id falsa. Maibé mos ho hatudu nia-an. Liuhusi mídia sosiál sira hanesan, facebook, instagram, whatsApp no tiktok. ‘Ema hahú ona adapta ho emosaun sentimentu nian hodi tau lasu ba nia-an iha nia relasaun’. Ema balun brani tebes atu hatudu nia-an, ho sentidu la’ós ona kontrola-an maibé entrega-an. Tempu sai hakfodak no teknolojia sei barullu ho ema nia intensaun ne’ebé transparante iha segredu relasaun dijitál nian. Ema balun lakon ona ho sentimentu moe nian, hodi valoriza sala ona nia valór sentimentu dijitál hodi halo traisaun ba sentimentu kulturál nian.
Assiste iha mídia, realidade fó sai, tempu hatur sala iha hanoin sala. Akontese dunik katak ema balun hakarak, hatudu nia-an, nia privasidade nia fiziku ne’ebé sensitivu ba nia maluk seluk liu husi mídia. Hahalok ne’e nu’udar hahalok entrega-an nian. Iha ne’ebé nakfilak ona husi hahalok kontrola-an nian, ba hahalok entrega-an tomak. Husi ne’e kedas, buat hotu la’o di’ak no nafatin sai di’ak iha relasaun segredu ida. Maski segredu maibé iha mídia hatudu ona barulhu no la sagradu eh lulik ona iha ema nia privasidade. Maibé hafoin iha relasaun la’o la di’ak, ema hahú ona kria hanoin sala, intensaun aat atu kria nia id falsa hodi provoka situasaun. Hakarak halo publikasaun fila fali ba hahalok ‘hatudu-an ne’ebé segredu’. Nune’e segredu nakfilak ona ba publiku hodi hatudu an ona katak ‘ema sai ona atan ba nia hahalok rasik’.
Hanoin, traisaun, emosaun, sentimentu no asaun ne’ebé aat
Ema hothotu iha hanoin aat atu lalais liu halo mosu traisaun no emosaun atu nia asaun sira sai kastigu ba nia futuru. Maibé la’ós ema hotu hotu tenki aplika hanoin aat ne’ebé nia hanoin. Tempu dijitál la komunga ema no doutrina ema atu ema nia moris organizadu ona nu’udar buat aat ida ne’ebé loron ba loron nia tenki halo buat aat. Lae, ema iha nia unidade no nia rasionalidade. Iha nia potensialidade no iha nia auto-konsiente hodi halo desizaun radikál ba hanoin aat ne’ebé akontese iha nia hanoin. Ho nune’e mak ema sei la sai atan hodi fó kastiga ba nia-an iha futuru.
Traisaun mai husi emosaun no finaliza iha asaun tanba difisiente iha kapasidade atu hanoin no sente ho didiak. Efeitu husi subar-an no entrega-an iha aspetu negativa nian tanba ema lakon nia sentidu pertense ba nia rasionalidade no nia aan rasik. Uza teknolojia ho emosaun ne’ebé laloos provoka sentimentu ne’ebé sala, hamosu traisaun ne’ebé forte lakon kontrulu ba nia asaun nune’e kria lasu ba nia asaun hodi halo nia sai frajil iha moris ne’ebé nakonu ho presaun psikolojiku nian.
Konsekuensia uza sala teknolojia
Sala mai husi hanoin. Sala mosu hahú ho hanoin n’eebe mesak hodi forma asaun prátiku ida iha sala ne’ebé imajina antes ona. Komplikadu uitoan ho fraze ida-ne’e. Ema hanesan ser úniku. Iha ne’ebé asentua forte nu’udar auto konsiente. Kompara ema ho teknolojia. Ema mak uza teknolojia. La’ós teknolojia mak uza ema. Teknolojia matéria ida, iha ne’ebé ema uza nia atu sai instrumentu ba nia atividade moris nian ne’ebé realidade husu.
Ema balun no maioria uza sala teknolojia. Gosta liu subar nia-an duke leno nia-an ka hatudu nia-an. Hanesan tolok ema seluk, pior liu hakerek liafuan sira la étiku hasoru lider sira ho natureza id falsa. Hahalok sira hanesan ne’e teknolojia marka ema sai atan ba teknolojia rasik no sei fó kastigu ba nia-an husi asaun sala ne’ebé hatudu iha mídia sira. Ema ida ne’ebé uza sala ho hanoin ne’ebé sala, nia rasik sei fo kastigu no sansaun ba nia asaun rasik. Tanba ne’e hakerek nain hakarak inspira ita hotu husi hanoin badak ne’e, atu keta lakon morál no étika hodi hamoris responsabilidade bainhira uza teknolojia.
Konkluzaun
Termina artigu ne’e, hakarak lori ita ba matenek nain Hans Jonas nia hanoin ne’ebé dehan; “asaun hotu hotu la’ós ema seluk mak sei tau matan ka responsavel, más ita-an rasik mak sei tau matan ba ita nia hahalok rasik”. Mai ita hotu ho matenek no poténsia ne’ebé ita iha kona ba teknolojia, koko no uza ho loloos. Halakon ita nia intensaun sala, emosaun urjenti sira atu labele fó presaun ba ita-nia liberdade iha ita-nia futuru. Halo buat ne’ebé di’ak, atu pezu responsabilidade ne’e simples, duké halo buat ne’ebé sala no aat hodi fó pezu responsabilidade ne’ebé komplikadu.
Ikus liu, komprende di’ak teknolojia nia papel, ajuda ita atu evita oportunidade sira ne’ebé bele lori ita ba futuru ne’ebé nakukun. No oportunidade ne’ebé la nesesáriu. Ho nune’e, hodi permite ita atu moris ho interasaun no moris ne’ebé satisfas liutan. Bainhira ita rekoñese katak buat hotu iha nia tempu rasik, ita bele moris ho sabedoria liutan iha nia limite, hodi aproveita oportunidade ne’ebé teknolojia oferese no esperiénsia hothotu ne’ebé moris ne’e asumi. (*)
Hakerek na’in nu’udar ativista-ida.
