iklan

AILEU, HEADLINE

Istória No Ukun Uma-Lisan BORTAI Iha Aileu

Istória No Ukun Uma-Lisan BORTAI Iha Aileu

Uma-lisan Bortai. Foto TATOLI: Felicidade Ximenes

AILEU, 17 setembru 2019 (TATOLI)-Uma lisan hanesan identidade ema timoroan sira nian, liuhusi uma lisan mak ita koñese malu katak, ita-nia aman nia feton mak bolu kai ka mane foun. Ita-nia inan nia maun ida ne’e mak bolu Tiun ka Umane tanba nee lisan mak halo ita koñese malu respeita malu no hadomi malu tuir lisan kultura Timór nian

Naran lisan BORTAI mai husi lian orijen “MAMBAE’’ katak Boro no Tai, Boro nia signifikadu Boro no Tai nia signifikadu Ai-Laktai hodi boro no ai-Laktai mak konstrui uma BORTAI iha tempu bei’ala sira nian.

Uma-lisan Bortai nee lokaliza iha fatin rua mak hanesan knua no to’os, Knua lokaliza iha Bandeira-Hun ka Suku Liurai no to’os mak lokaliza iha Kokore Manufoni Wahu ka Aisirimou. Uma-lisan BORTAI lokaliza iha fatin rua ne’e tan avo na’in rua maun ho alin ida naran MAU-HUTU ho ida naran MAU-RAI. Mau-Hutu mak hein uma knua bandeira-hun ka Suku Liurai no Mau-Rai mak hein uma to’os Kokore Manufoni Wahu ka Aisirimou.

Uma lisan BORTAI nia lulik ne’ebé adora mak Rai Fukan ida, rai ne’e mak nia lulik naran RESTU NO KLIK tuir istória katak Maromak halo ona rai, tau hela ema no buat moris sira. Maromak fó hela ukun ba liurai katak, rai ne’e ha’u fó ba ó no ó ukun buat moris sira ne’e tuir ilas Maromak nian.

BORTAI lisan LEU-RAI lisan BORTAI nia jerasaun mai husi ema na’in rua mak naran; Mau-Hutu no Mau-Rai. Mau-Hutu mak hein knua bandeira hun suku Leu-rai no Mau–rai mak hein uma to’os Kokorek Manufoni Wahu Aisirimou.

Mau-hutu ne’ebé hein knua nia jerasaun la buras no mohu de’it. Mau-Rai ne’ebé hein uma to’os nia jerasaun mak sei iha. Mau-rai nia oan mane na’in rua naran Bula Mau Lequino Mau-Lelo. Bula–Mau-Lequi nia oan na’in haat husi oan na’in haat nee mane tolu no feto ida mak naran; Mau- Kuta, Leki Bere (Gregório Damião Pereira), Askoli (Paulo de Oliveira) no Sara-Lequi.

Mau-Lelo nia oan mane na’in rua naran; MAU-FELO ho MAIL-MAU. Husi oan sira nee tanba jerasaun Mau-Hutu ne’ebé iha knua bandeira hun la iha oan mak maiór na’in haat Hurai–Taratihi, Erhetu-Kaikasa, Hohulu no Raimansu mai husu fali jerasaun husi Mau-Rai nian hodi ba hein iha knua ne’ebá.

Iha tempu ne’ebá Bula Mau-Lequi ho Mau-Lelo fahe nia oan sira ne’e hodi haruka Lequi–Bere Askoli no Mali–Mau ba fali iha uma lisan knua bandeira hun suku liurai no nia oan mane boot Mau-Kuta, Mau-Felu ho feton sara–Lequi mak hein iha uma lisan to’os. La kle’ur mós feton nee sai ba kaben fali ho mane foun husi lisan Leumanu to’o agora jerasaun nee buras los.

Iha momentu ne’ebá sira nia maun boot Mau-Kuta sei ukun hanesan DON. Depois ida nee fó fali ukun ba nia alin Lequi–Bere (Gregório Damião Pereira) hodi muda ba bandeira hun suku liurai. Iha tempu ne’ebá ukun abstratu ho bandeira monarkia katak ukun tuir dalan jerasaun liurai nian de’it ka jerasaun ba jerasaun.

Tan podér ne’ebé Mau-Kuta fó ona ba nia alin Lequi-Bere hodi mai ukun iha uma lisan knua sira losu bandeira nia riin husi Kokorek Manufoni ba tidin iha knua mak to’o ohin loron ita bolu fatin ne’ebá naran BANDEIRA-HUN.

Nune’e mós naran SUKU-LEURAI. Ukun ne’ebé Lequi-Bere asume ne’e la kle’ur tan moras asu ulun toman mate tiha, nia fó fali kargu ne’e ba maun boot Mau-kuta nia oan mane Kail-Mau, Kail-mau ukun la kle’ur mate, ukun ne’e fó fali ba nian aman-ki’ik Askoli.

Kargu kaer ukun hanesan DON iha família uma lisan BORTAI ne nia mak hanesan primeiru DON Mau-Kuta (antes kolónia portugés), segundu DON Lequi-Bere (Gregório Damião Pereira), terseiru DON Kail-Mau, kuartu DON Askoli (Paulo de Oliveira), kintu DONA AMELIA,  sestu  DON João Mendonça Oliveira, sétimu DON Romualdo Luís Mendonça, oitavu DON Tomas Mendonça, atuál.

Kargu Liurai ka xefe suku mak uma lisan BORTAI oan sira asume iha Aisirimou nian ka hanesan knua to’os mak hanesan primeiru Liurai Mau-Duan (Pedro José Faria), segundu Liurai Domingos, terseiru Liurai António Bautel,  kuartu liurai Mauduan, kintu liurai Maulelo, sestu liurai José Carlos,  sétimu liurai Ilídio Mau Felo, atuál. Ukun suku ne’e kle’ur tebes husi tempu indonézia to’o ukun rasik aan seidauk troka ho fiar katak natureza liurai fó hela kbiit ukun ba nia.

Tuir ita hotu hatene katak Munisípiu Aileu iha reguladu mak hanesan Remexiu; reguladu rua, Lequidoe reguladu ida, Aileu vila reguladu rua, husi Aileu villa nian na’in rua ne’e Dailor mai husi lisan Bau-uru no Don Aileu mai husi lisan BORTAI.

DON Aileu nia área ukun uluk liu suku hitu mak hanesan suku Liurai, Aisirimou, Seloi, Fatubosa, Hoholau, Fatukeru no Tokoluli. Ikus mai Fatukeru no Tokoluli tama fali ba Munisípiu Ermera no DON Aileu ukun de’it suku lima.

Jerasaun foun uma-lisan BORTAI, Florino da Conceição informa katak preparasaun ba uma-lisan Bortai ne’e kuaze tinan ida.

Iha tinan 2018, jerasaun foun no tuan husi lisan BORTAI nian tuur hamutuk haree no atu halo uma-lisan ne’e. Uluk konstrui ona maibé halís no aat tan ne’e jerasaun sira halibur malu fó hanoin ida katak bele halo uma lisan; ho hanoin ida, halo konsensu ida no hothotu hakarak hodi halo duni uma-lisan ne’e.

Depois jerasaun uma-lisan BORTAI hothotu iha hanoin hamutuk atu halo akordu ida no prepara orsamentu atu halo ba uma-lisan ho hanoin sira ne’e motiva sira no halo aproximasaun ho lider komunitáriu sira, administradór postu to’o munisípiu.

“Ami-nia preparasaun lubuk ida primeiru ami simu umane no fetosaa, entaun kultura ne’e komesa la’o depois hasae ona lale’an no fatuk ba uma-lisan katak ahi ne’e bele moris hodi fó han ami-nia jerasaun sira,” dehan Florino da Conceição.

Tuir Florino, orsamentu ba harii hikas uma-lisan BORTAI ne’e hamutuk rihun 50. Osan sira ne’e rekolla husi kada uma-kain bazeia ba desizaun koletiva ida ka konsensu.

Osan sira ne’e fahe ba parte tolu, primeiru hola besi no simentu no rai henek ho fatuk foti rasik de’it. Segundu, husu lisensa ba floresta atu tesi ai. Terseiru, uza hodi tula du’ut no ai (ba du’ut rihun ida, rihun rua ba besi no simentu no rihun rua ba ai-kabelak).

Duut sira, jerasaun uma-lisan BORTAI tula iha Natarbora (iha Aileu la iha) tanba iha ligasaun família iha Welaluhu.

Entretantu, uma-lisan BORTAI inaugura direta husi Sekretáriu Estadu Arte no Kultura (SEAK), Teofílio Caldas.

Notísia relevante:Inaugura Uma-Lisan Bortai, SEAK: “Uma-Lulik Identidade Nasionál”

Jornalista:Felicidade Ximenes

Editór     : Rafy Belo

iklan
iklan

Leave a Reply

iklan
error: Content is protected !!