Iha livru “Funu & Ai-han Falintil” ne’e, hakerek-na’in “Hatutan Memória” ka “Transmisaun Memória Interjerasional” nu’udar aprosimasaun edukativa hodi rona direta no hakerek “istória” no “memoria pasada” hosi gerrileiru sira-nia sakrifísiu, dedikasaun, no kontribuisaun ba “luta” hodi hadau Timor-Leste nia “Ukun Rasik Aan” (Maijor Jenerál Lere Anan Timur).
DILI, 02 fevereiru 2021 (TATOLI)—Liafaun murak iha leten ne’ebé Prezidente Institutu Nacional de Investigação e Recuperação da História Pela Luta da Independéncia de Timor-Leste (INIRHILITIL), Maijor Jenerál Lere Anan Timur, hakerek ne’e reprezenta no refleta duni konteudu tomak hosi livru “Funu & Ai-Han Falintil”.
Notísia Relevante: INIRHILITIL sei lansa livru rua iha selebrasaun tinan-20 F-FDTL
Eskritór Alipio Seixas Henriques hateten, livru ne’e haktuir kona-ba Falintil sira-nia luta iha ai-laran bainhira luta hasoru inimigu ba ukun rasik aan no luta ba ai-han atu sobrevive, hodi reziste no bele manan funu naruk ida-ne’e.
Nia dehan, durante tinan 24 nia laran Falintil sira iha ai-laran ne’e, natureza Timor-Leste mak sai “uma-lulik” no sai to’os boot ida ba Falintil sira hodi fornese ai-han gratuita hanesan aihan fuik sira ne’ebé bele fó moris ba Falintil sira atu kontinua luta to’o lori Timor-Leste sai nasaun soberanu.
“Primeru, ko’alia kona-ba luta tenke ko’alia mós lojistika ka ai-han. Iha kontekstu funu Timor ita hahú partisipasaun ema hotu depois harahun tiha baze hela de’it uitoan mk halo gerrilla iha ai-laran. Maibé, kestaun ai-han ne’e importante no nesesita tebes ba Falintil sira hodi bele reziste nafatin iha ai-laran. Di’ak liu mai rende sai atan maibé moris duké funu to’o mate. Iha funu laran, komandu haruka soldadu ida ka arma branka ida hosi lorosa’e ba fronteira laiha ai-han, laiha trasporte, laiha kilat-musan maibé soldadu ne’e prontu atu ezekuta orden. Ida-nee mk inspira ha’u hodi hakerek livu ida-ne’e,” Eskritór Alipio Seixas Henriques hateten ba Agência TATOLI iha Dili, tersa ne’e.
Nia hatutan, buat ne’ebé inspira nia hakerek livu ida-ne’e tanba timoroan barak hatene konta istória hosi ibun ba ibun ne’e barak no autór ba funu barak mak sei moris maibé sira rasik la hakerek sira-nia istória no konta hosi ibun ba ibun de’it.
“Ida-ne’e hanesan dezafiu ida kuandu autór ne’e hanesan ai-hun ida tohar karik, rekursu istória sira-ne’e sei lakon leet de’it. Ida-ne’e mk inspira ha’u hodi hakerek livru kiik ida-ne’e,” nia hateten.
Nu’udar peskizadór, nia dehan, iha terrenu no iha prosesu halo peskiza ne’e nia deskobre katak Falintil sira halo sakrifisiu boot ho istória moruk ne’ebe mk sira rasik liu no sobrevive hodi esperimentu sira-nia moris hodi koko hahan moruk sira ne’ebé moris fuik iha ai-laran.
“Falintil sira halo esperimentu ba sira-nia moris rasik hodi konsumu hahan fuik no moruk ho filizofia ida mak ‘han mós mate, lahan mós mate, di’ak liu han mak mate ka moris’. Tanba ne’e mk livru ne’e ha’u tau titulu ‘Funu & Ai-Han Falintil’. Funu ba hahan. Funu ba hadau moris. Funu ba libertasaun nasional,” nia hateten.
Maibé, nia informa, atu finaliza livru refere nia parte hasoru obstakulu oioin mak hanesan autór no funu-na’in sira kuaze la lembra fila-fali eventu importante sira-ne’ebé mk sira rasik ultrapasa. Maibé, nia dehan, dalaruma autór sira labele hanoin hetan loron-fulan-no sá tinan mak akontese no dala barak autór sira la koopera ho peskizadór sira.
“Autór balun la’ós hotu-hotu hatete katak ami veteranu agora sei moris de’it ema la rekuiñese ami satán hakerek ami-nia istória iha surat-tahan ida-ne’e mk hodi rekuiñese ami. Ida-ne’e hanesan dezafiu ida maibé la’ós bareira. Ida-ne’e mk ha’u enfrenta iha terrenu bainhira halo entrevista ba autór sira,” nia haktuir.
Maske nune’e, nia sente orgullu tanba ho dezafiu sira-ne’e nia ultrapasa hodi bele finaliza livru ida-ne’e no mós hetan apoiu hosi timoroan sira ne’ebé iha abilidade atu halo revizaun no dezeña livru nia kapa ne’e sai furak no ohin bele halo lansamentu.
Tanba ne’e, nu’udar eskritór nia parte sadik juventude mileniál sira tenke hakerek livru hodi hatutan memória istória pasada ba jerasaun foun sira tuir mai, atu hetene sira-nia inan-aman ka Falintil funu-nain sira-nia istória ho loloos no moos.
“Ha’u-nia mensajen ba foinsa’e sira tenke hakerek livru barak ba kontestu ne’ebé mk la hanesan tanba istória funu Timor nian hosi lorosae to’o loromunu ne’e, ho konteudu funu no dezafiu ne’ebé mk lahanesan ba aspetu ai-han no aimoruk. Tanba ne’e mk husu foinsa’e sira tenke aproveita autór funu-na’in sira sei moris halo peskiza no hakerek istória ho kontestu importante tenke hakerek labele konta de’it. Se konta de’it mk autór ne’e mate istória barak mak sei mout,” nia dehan.
Livru “Funu & Ai-Han Falintil” ne’e nia pájina hamutuk 119 ne’ebé ninia prefásiu hakerek hosi Institutu Nacional de Investigação e Recuperação da História Pela Luta da Independéncia de Timor-Leste (INIRHILITIL), Maijor Jenerál Lere Anan Timur, ne’e ninia konteudu fahe ba parte tolu (3) mak Parte I hakerek kona-ba ‘Prosesu Deskolonilizasaun’, Parte II hakerek kona-ba ‘Kria Baze de Apoiu’, no Parte III hakerek kona-ba ‘Faze Destruisaun’ ne’ebé kompostu hosi faze gerrillia, aih-han ba Falintil sira no produsaun ai-han no aimoruk ba Falintil sira.
Biografia
Alipio Seixas Henriques moris iha Iliomar, Lautém, Lospalos, 11 Setembru 1978. Oan hosi inan-aman, Joaquim Henriques no Esperança Seixas. Hahú tama iha Ensinu Báziku iha Iliomar, Ensinu Báziku Terseiru Siklu iha Lospalos, Ensinu Sekund’aria Vokasionál iha Dili, no Ensinu Superiór iha Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL) Fakuldade Ekonomia (2009).
Nia hahú serbisu iha Sekretáriadu T’ekniku Pos-Comissão Acolhimento, Verdade e Reconciliação (STP-CAVR) durante tinan 10. Ho esperiénsia servisu ida-ne’e, lori nia aprende no hatene istória Timor-Leste nian hosi 1874-1999. Depois tinan rua (2) iha INIRHILITIL mak halo peskiza kona-ba istória luta ba libertasaun nasionál.
Iha ninia viajen moris, nia tuir formasaun kona-bá Leadership and Personality iha Lembaga Pendidikan Smile Group Jogjakarta-Indonesia (2014). Depois iha tinan 2016, nia ba tuir formasaun kona-bá Scheduling Planning and Effectively iha Institutu Profesional Education Theknoporia Jogjakarta Indonézia.
Jornalista: Osória Marques
Editór: Cancio Ximenes
