DILI, 14 marsu 2024 (TATOLI) – Dili, sidade urbana. Kapitál Timor-Leste. Iha dadeer ne’e kalohan falun-metin lalehan, loromatan lakon nia roman. Udan-rahun (suviska) namkari tun mai rai habokon sidade Dili. Bee musan rahun husi lalehan turuk neneik hamaluk anin su’ut iha lidun Palásiu Prezidensiál Bairru-Pité, Dili, iha tuku 09h04 dadeer ne’e.
Anin malirin huu habosok ai-funan sira iha Jardin. Ai-funan no tahan sira book aan baku ba mai hatudu nia furak ho nia kbiit no beran rasik. Traballadór sira – seguransa, funsionáriu no mós jornalista sira hala’o nia knaar tuir idaidak nia funsaun.
Iha loron ne’e, tuir ajenda iha sorumutu ida entre líder timoroan na’in rua, Kay Rala Xanana Gusmão nu’udar Primeiru-ministru no José Ramos Horta, nu’udar Xefe Estadu Timor-Leste nian, hodi relata serbisu Governu nian ne’ebé mak hala’o ona iha semana ne’e. Hasoru malu ne’e nu’udar sorumutu regular ida.
Hanesan jornalista Agência TATOLI destakadu iha Palásiu Prezidente, hamutuk mós media sira seluk – RTTL, E. P, Hatutan.Com, Timor Post, media ofisiál Palasiu Governu, Palásiu Prezidensiál nian no seluktan konsentra hamutuk iha fatin entrevista nian iha ne’ebé prepara ona ba jornalista sira atu entrevista sé de’it mak ba hasoru malu ho Prezidente Repúblika.
Udan-rahun no anin-dadeer nafatin huu malirin iha dadeer ne’e. Ruin (eskeletu) Dinosaurus hamriik-metin iha fatin ne’e ‘nonok’. Lalehan azul kalohan metan taka-metin. Dadeer ne’e la iha loromatan. Ai-riin no Bandeira RDTL be hamriik iha Palásiu ne’e nia oin la naklekar haklaken – mean, kinur no metan ho fitun nabilan hanesan baibain.
Segundu ba minutu, oras hatudu tuku 10h07, Prezidente Repúblika ho Primeiru-ministru tun ona husi fatin enkontru sai mai li’ur. Prezidente hatais faru kór mutin, kalsa metan ho botas kór osan-mean, tau okúlu matan nian. Primeiru-ministru tau faru malahuk domina ho kór mutin. Tau mós kazaku metan, kalsa naruk metan no mós sapatu metan. Elegante.
Xanana no Horta – líder rua, entre líder timoroan sira seluk, la’o tun daudaun husi eskada be nahe ho tapete mean, akompaña husi seguransa no Xefe Casa Sívil, Jesuínha Maria Fereira Gomes, hakat la’o besik mai daudaun jornalista sira – feto no mane.
Hanesan líder karismátiku, Xanana mós iha sensu humor. Tanba ne’e, bainhira to’o iha jornalista sira oin, finje la liga jornalista sira. Nia la’o liu bá eskeletu Dinosaurus nian, ida ne’ebé hamriik kle’ur ona iha mahon Palásiu Prezidente ne’e.
“Bom dia Avô..” Jornalista sira kumprimenta.
“Bom dia…”Primeiru-ministru hatan ho sentidu humor no kómiku, dezvia konsentrasaun ba Dinosaurus.
“Ida, rua, tolu, haat, lima, neen, hitu, ualu. Uaihhh, buat ne’e (Dinosaurus) bo’ot maibé nia ruin ualu de’it,” Xanana sura no ko’alia ho espresaun kómiku ba jornalista sira.
Líder nasionál ne’e lansa fali pergunta ba jornalista.
“Ita-boot (Jornalista) sira-nia hirus-matan ne’e iha ruin hira? Xanana husu ho oin hamnasa, halo jornalista sira hamnasa. Hehe! Hothotu hada’et hamnasa ba malu, iha dadeer ne’e. Tuirmai, Jornalista sira mós konfirma na objetivu sorumutu entre Primeiru-ministru no Prezidente Repúblika iha loron ohin (14/03).
“Sua Eselénsia bele esplika lai kona-ba enkontru ho Prezidente Repúblika?
“Kada semana iha loron kinta enkontru semenál ho Prezidente Repúblika kona-ba asuntu railaran. Ita haree durante semana ida ne’e mosu udan Climate Change tanba agora udan mai la tuir ona nia tempu, ami mós ko’alia kona-ba foin lalais ha’u ba iha Melbourne Austrália kona-ba Austrália no ASEAN nia kooperasaun kompleta tinan 50,” Xanana hatan ba jornalista sira.
Bainhira ko’alia hela, Primeiru-Ministru foti matan hateke hetan jornalista TATOLI ne’ebé hatais farda kór matak TATOLI nian liman-badak iha faru nia oin marka ho letra “PRESS”, líder ne’e hasee ho oin hamnasa, “Uihhh…. ó-nia naran PRESS ka?”
Entrevista entre Primeiru-ministru Kay Rala Xanana Gusmão ho Jornalista sira la’o durante minutu 27. Iha informasaun, iha mós hamnasa.
Anin maus nafatin huu malirin maske husu no hatan la’o ‘namanas’. Iha sidade Dili nia barullu, entrevista to’o ona nia rohan.
Entre asuntu ‘sériu’ iha ulun atu hakerek ba notísia, hakarak ‘homan’ mós istória ba loron ohin ho badaen rasik, nu’udar jornalista, hodi deskreve kona-ba matan nia haree no fuan nia sente kona-ba realidade, situasaun no kondisaun iha dadeer ne’e, ba loron ohin.
Jornalista sira, Xefe Governu no mós Xefe Estadu mós fahe malu ona nu’udar rohan ba ajenda loron ne’e nian.
Líder ne’e akompaña hosi nia eskoltu sira haksumik aan hosi jornalista sira no hakat ain ba li’ur loke parada hosi moradór sira ne’ebé hamrik metin iha Palásiu nia oin ne’ebé marka ho manu-fulun kesi metin iha ulun tau faru kór azul kabala ho tais kaer-metin ho surik tuir lisan tradisaun Timor-Leste nian.
Xanana hakat ho neneik ba oin sa’e ba nia karreta Primeiru Ministru nian ho kór malahuk (silver) tenke fila fali ba Palásiu Governu hamutuk ho eskoltu sira, hodi hala’o knaar hanesan baibain, serbi povu no nasaun: Timor-Leste – rai ida kiik maibé boot iha timoroan sira-nia fuan.
“Timor-Leste, knua ne’ebé ita kuda bua no malus
Uma-lulik ne’ebé kria no kuidadu ita!”
Dinosaurus
Dinosauru ne’e animál ida ne’ebé moris iha rai tinan rihun ba rihun liubá, hanesan lafa’ek boboot. Reptil fósil, iha era Mesozoika, herbívoru (han du’ut) ka karnívoru (han na’an), jeralmente iha ulun-fatuk ki’ik-oan, ikun naruk no kakoork naruk…(Disionáriu Infopedia).
Naran sientífiku : Dinosauria
Filo : Chordata
Reinu : Animalia
Notísia relevante: https://tatoli.tl/2024/03/14/pm-xanana-atualiza-rezultadu-semeira-asean-australia-ba-xefe-estadu/
Jornalista : Hortêncio Sanches
Editór : Rafael Ximenes de A. Belo