DILI, 07 Outubru 2024 (TATOLI)–Prezidente Autoridade Munisípiu Dili (AMD) interinu, Francisco dos Santos, hateten atu komeora Dili Day ba da-255 ne’e AMD prepara atividade feira no karavana kulturál no artistika no dezenvolvimentu ba públiku hahú loron 10-19 outubru 2024.
Notísia Relevante: Governu lansa kompetisaun “Dili Hamurak” komemora “Dili Day” ba da-255
“Agora ami prepara hela atividade karavana hanesan karavana kultura no artistika no dezenvolvimentu no feira. Atividade rua mak ami halo, tanba atividade rua ema hotu hapar no sei rejistu iha munisipiu Dili atu ami bele koloka tuir fatin. Ami loke ba públiku no embaixada sira iha ne’e. Kustu ba atividade kada grupu ne’ebé partisipa sei prevee orsamentu ba sira,” Prezidente Interinu Autoridade Munisipal Dili (AMD), Francisco dos Santos, ba Agência Tatoli iha Matodoru, segunda ne’e.
Nia hateten, atividade dezenvolvimentu ne’e fó oportunidade di’ak ba instituisaun Estadu nian atu beke halo espozisaun ka aprezenta sira-nia atividade serbisu iha kada instituisaun hodi públiku bele hatene mós sira-nia serbisu.
“Ida-ne’e atu hatudu sira bele fó sai evolusaun serbisu no hatudu mós mudansa iha ka la’e, iha selebrasaun Dili Day ba da-255. Ami hato’o ba instituisaun Estadu sira hotu atu aprezenta. Ami mós konvida ita-nia nasaun viziñu sira atu partisipa iha eventu ida-ne’e,” nia dehan.
Prezidente interinu ne’e esplika, atividade feira sei realiza iha Portu Dili nian no atividade Karavana sei liuhusi rute ne’ebé hahú husi Tasi-Tolu to’o ba iha Palásiu Governu nia oin ne’e.
“Atividade karavana ne’e sei hahú iha loron 19 setembru, husi Tasi-Tolu to’o Palásiu Governu no juri mak avalia tiha mak ita halo enseramentu feira,” nia dehan.
Munisipiu Dili mós sei prepara prémiu ba atividade karavana ba sira-ne’ebé sei selesiona hanesan manán na’in to’o “10 besar” no iha feira ne’e sei aprezenta kulinária no artezanatu sira.
Istória harii sidade Dili
Sidade Dili hahú harii iha 10 outubru 1769 no sai hanesan kapitál Timor-portugés. Iha tinan ne’e duni, sidade ne’e iha uma lubun de’it ne’ebé harii ho uma-tali no hetan protesaun hosi trinxeira no baluarte sira. Liu tiha tinan 44, hafoin hahú konstrusaun sidade Díli iha tinan 1813, abitante hela iha Díli ne’e ema-na’in 1769.
Iha 1852, ema ne’ebé horik iha Díli hamutuk 3017 no iha tinan 1879 ema-ne’ebé hela iha sidade Dili hamutuk 4.114. Iha Governador José Maria Marques nia ukun, nia haruka halo Díli sai sidade, ne’ebé iha fulan janeiru tinan 1864 sa’e ba kategória hanesan sidade. Maibé, foin iha tinan 1940 mak Díli sai nu’udar Kosellu.
Akontese udan bo’ot iha kapital Dili, afeta ba trasporte públiku sira nia movimentu iha Formoza Dili, segunda (09/01). Imajen Tatoli/Francisco Sony
Entaun, entre 1881 no 1888, hahú hadi’a estrada hirak ne’ebé liga sidade Díli ho fatin hirak ne’ebé besik Díli, no hahú loke mós rede abastesimentu bee nian ida no harii Faról hodi leno fatin ba ró sira atu tama-sai Dili.
Nune’e, ho ida-ne’e, katedrál no edifísiu Kámara Munisipál Díli harii iha hahú sékulu XX. Tanba ne’e, iha janeiru 1942, tropa australianu sira tuun ho ró iha Díli no sira hato’o razaun katak illa Timór ne’e importante ba defende Austrália, karik forsa Japaun nian sira ataka Austrália.
Entaun, iha fulan ida tuir mai, Japaun tama iha Timór no hela iha Timór to’o setembru 1945. Durante períodu ida-ne’e, Díli hetan bombardeamentu hamutuk 94 hosi aviaun Austrália nian sira.
Bainhira segunda guerra mundiál ramata, maka Portugál fila mai ukun fali Timor. Iha tempu ne’e, tenke harii hikas fali sidade Dili, tanba hetan destruisaun hafoin segunda guerra mundiál no bele adapta aan ba dezáfiu hirak foun ne’ebé atu mosu daudaun.
Rejistu sira hatudu katak, entre 1959 to’o 1963, liuhosi komandu governador Filipe José Freire Temudo Barata, harí pontikais Díli, nune’e mós loke fila-fali bee dalan ba bee foer sira no hatama bee hemu no eletrisidade, no iha tempu ne’ebá harii mós eskola sira, hospitál sira loke no hadi’a mós estrada foun sira.
Iha 1965, ema hela iha Sidade Díli neé hamutuk na’in-10.338. Entaun, Governadór seluk tuirmai, ne’ebé kaer ukun to’o 1967, jenerál José Alberty Correia, nahe alkatraun ba estrada hirak prinsipál iha Díli, hanaruk tan eletrisidade hodi lakan ba horas 24 nia laran, aprova mós Lei hirak kona-ba kondisaun estétiku, relasiona ho ijiene no konfortu bainhira ema atu harii uma ida.
Entre 1968 no 1972, bainhira jenerál José Nogueira Valente Pires mak ka’er ukun, Kámara Munisipál harii bairru sosiál sira-ne’ebé atu fahe ba populasaun hirak kbiit-laek sira.
Iha 1972, Díli hetok aumenta tan ema-ne’ebé mai horik iha sidade. Tanba, tuir rejistu, ema hamutuk na’in-17.000 (rihun sanulu resin hitu) ma hela iha Dili iha 1972 no ema besik na’in-40.000 mak hela iha Dili molok atu Timor Proklama ninia ukun rasik aan iha loron 28 fulan-novembru tinan 1975.
Hosi sidade Dili nia istória, ne’ebé hahú iha 1965 ne’e ema-ne’ebé hela iha Sidade Díli ne’e hamutuk na’in-10.338, to’o agora bazea ba sensu populasaun 22 ne’e iha populasaun totál hamutuk 324.269 mak hela iha Dili, ne’ebé kompostu hosi feto hamutuk 160.291 no mane hamutuk 163.978.
Jornalista : Jesuína Xavier
Editór : Maria Auxiliadora