DILI, 11 fevereiru 2025 (TATOLI)—Governu liuhusi Ministériu Koordenadór Asuntu Ekonómiku (MAKE) fó palestra públiku ba setór privadu no akadémiku sira kona-ba Timor-Leste (TL) nia adezaun ba Organizasaun Mundiál Komersiál (OMK).
“Eventu loron ohin nian ne’e la’ós de’it diskusaun ida, maibé kontinuasaun husi Timor-Leste-nia viajen ida-ne’ebé nafatin envolve hodi rona povu nia aspirasaun iha nível sosiedade hotu-hotu,” Vise Primeiru-Ministru no Ministru Koordenadór Asuntu Ekonómiku, Ministru Turizmu no Ambiente, Francisco Kalbuadi Lay dehan iha Centro Convenções de Dili (CCD), tersa ne’e.
Nia haktuir, ekipa téknika OMK Timor-Leste hala’o ona konsultasaun iha nível distritu, ho instituisaun Governu, universidade, sosiedade sivíl no setór privadu. Konsultasaun sira-ne’e organizadu tebes no hetan ho didi’ak ona rezultadu no rekomendasaun oinoin husi setór oinoin iha nasaun ne’e.
“Buat ne’ebé ita presiza agora mak esforsu ida-ne’ebé konsistente hodi implementa, hadi’ak no asegura kumprimentu sira ne’ebé iha ho didi’ak ba ita-nia kompromisu sira OMK nian. Ha’u hakarak subliña katak konsultasaun ho setór hotu-hotu iha nasaun ne’e hala’o ho ativu husi ekipa téknika OMK Timor-Leste nian,” Kalbuadi tenik.
Nia dehan, vizaun ba tinan 2030 klaru, katak rezulta ekonomia ida-neʼebé reziliente, diversifikadu no inkluzivu ne’ebé fó oportunidade ba timoroan hotu.
Adezaun OMK no integrasaun ekonómika rejionál, tuir nia, sai nu’udár pilár krítiku hodi alkansa vizaun ida-ne’e. Liuhusi komérsiu globál, Timor-Leste muda husi sai observadór ba partisipante ativu, hodi forma futuru iha área ekonómika internasionál.
Iha fatin hanesan, Governadór Banco Central de Timor-Leste (BCTL), Helder Lopes, hateten Timor-Leste tama iha OMK mak mensajen fundamentál haat ne’ebé sai resposta mak, dahuluk, Timor-Leste nia ekonomia nakloke antes tama OMK, entaun TL nia ekonomia nakloke ne’ebé mak haree husi indikador tolu. Dahuluk, halo esportasaun. Daruak, halo importasaun. Datoluk, simu investimentu husi rai-li’ur mai TL.
“Mensajen daruak mak TL fiar ba multilateralizmu no globalizasaun, entaun ita fiar katak globalizasaun ho benefísiu ne’ebé mak boot liu duké ninia kusta. Tanba ne’e mak ita-nia esforsu mak TL nu’udár nasaun ida tama iha OMK no ASEAN ida-ne’e hatudu katak izola ita-nia an hodi fó benifisiu ba ita,” Helder Lopes afirma.
Nia hatutan, mensajen datoluk mak vantajen no dezvantajen TL tama ba OMK mak iha nia vantajen fundamentál tolu, dahuluk mak atu tama OMK nu’udár Estadu atu prepara an tantu prepara husi aspetu enkuadramentu legál, espíritu sistema, espíritu rekursu umanu no aspetu sira seluk, nune’e bele to’o iha nível ne’ebé mak hanesan para fasilita Governu bá-oin.
Notísia relevante: Governu ho delegasaun diskute TL nia transformasaun ekonomia ba adezaun OMK
Vantajen daruak, mak asesu ba investimentu tanba timoroan dalabarak mai ho emosaun ida katak tama iha OMK atu fa’an saida no esporta saida. Buat ida-ne’ebé mak presiza haree uluk mak investimentu rai-laran, hafoin bele atrai ema mai investe iha rai-laran.
Vantajen datoluk mak espanda asesu ba merkadu iha nível rejionál sira no kona-ba dezvantajen ne’ebé mak TL tama ba iha OMK mak, TL prontu ona atu kompete ka lae, maibé ida-ne’e hanesan dezafiu ida nune’e kontinua hadi’a an hodi asesu ba vantajen sira ne’ebé mak iha.
Nia hateten, mensajen ba dahaat mak poténsia ekonomia de’it la sufisiente, entaun Governu dalabarak hateten Timor-Leste iha poténsia iha agrikultura, turizmu no mós setor sira seluk, maibé banhira poténsia ekonomia ne’e de’it mak loron-loron hateten mak sein iha investimentu merkadu ne’ebé mak sufisiente hodi tama bá OMK, sei iha posibilidade esplora ekonomia povu.
Aleinde ne’e, Diretór Ezekutivu Organizasaun Naun-Governamentál Lao Hamutuk, Celestino Gusmão haklaken TL tama iha OMK fó hela benefísiu no kontrolu internasionál ba nasaun sira, maibé sosiedade sivíl nia ezijénsia mak atu proteje nia povu hosi kompetisaun ekonómika globál.
“Ami hato’o ami-nia preokupasaun katak ami iha dezvantajen atu adere bá OMK, tanba ami laiha tempu atu proteje ami-nia ekonomia no nasaun. Ita presiza kria lejizlasaun forte ne’ebé proteje ita-nia ekonomia no ita-nia povu. Prinsípiu sira OMK nian prevee la diskriminasaun, igualdade no tarifa sira zero. Ita tenke analiza buat sira-ne’e hotu,” Celestino Gusmão sujere.
Nune’e mós, dekanu hosi Fakuldade Ekonomia Universidade da Paz, Alexandre José Guterres, konsidera katak adezaun Timor-Leste nian bá OMK sei fó oportunidade atu envolve iha mundu komérsiu esternu nian.
“Prosesu adezaun Timor-Leste presiza dezenvolvimentu ekonómiku nasaun nian hodibele envolve iha komérsiu mundiál. Maibé, Governu iha vizaun aas no hakarak atrai investidór sira hodi hadi’a ekonomia nasaun nian,” Alexandre tenik.
Tuir akadémiku nia haree katak Timor-Leste presiza iha investimentu iha ekonomia nasaun nian hanesan dezenvolve produtu internu brutu, nune’e investidór sira bele mai halo esportasaun.
Jornalista: Felicidade Ximenes
Editór: Xisto Freitas da Piedade
