Hosi: Pe. Heriberto Soares Pedro, SVD*)
Historia est Magistra Vitae-Istoria mak mestre ba moris. Adegium ne’ebe hato’o husi Filózofu Romanu nian Marcus Tullius Cicero, hodi fó hanoin mai ita katak istória husik hela mai ita lisaun ida atu ita labele repete tan halo istória ne’ebe hanesan iha ita-nia moris. Husi istória ita aprende kona-ba oinsá hadi’a ita-nia karáter hodi hatene kona-ba sosiedade ida iha aspetu sira hanesan sosial, polítika no ekonomia. Hadeer husi realidade ne’e rasik, Cicero iha nia Livru ne’ebé nia hakerek, de orator, nia mai ho prinsipiu sabedoria ne’ebé dehan; “Historia vero testis temporum, lux veritatis, vita memoriae. Magistra vitae, nuntia vetustatis.
Fraze ne’e iha nia sentidu katak; istória hanesan testemuña ba tempu, naroman lia-loos, lembransa ba moris, mestre ba moris, no mensajen husi pasadu. Cicero rekoñese kona ba sivilizasaun ne’ebé lori ita ba hatene istória sira moris nian. Livru “Xanana Sasulu Dame Nian” hanesan livru istóriku ida-ne’ebé sai hanesan mestre ida dikte (soletra) nia moris iha tempu pasadu, prezente no futuru. Loos duni, istória hanesan mestre iha moris no mensajen husi pasadu (Historia Magistra Viate, Nuntia Vetustatis). Ita hakerek kona ba istória signifika ita aprende kona ba istória, tanba buat hotu ne’ebé akontese iha pasadu maske nia kiik maibé nia sai nu’udár mestre ba moris.
Livru ida ne’ebé hakerek ho linguajen metaforia poėtiku hodi ko’alia kona-ba figura ida ho naran funu nian “Kay Rala Xanana Gusmão ka babain ema bolu “Avó Nana”. Iha sentidu deskonfia nainhira sani livru ne’e husi pajina ida ba pajina seluk katak autór hanesan fans loos ba figura XANANA. Ka autór konsidera XANANA nu’udar mestre ida ba moris. Bainhira autór deskreve katak Xanana ne’e ema ida mak úniku tebes iha nia haree. Nia dehan; Xanana mak poema moris, Xanana mak múzika moris, Xanana mak pintura moris, Xanana mak imajen moris, Xanana mak istória moris, Xanana mak Sasulu Dame nian ne’ebé moris no lakan nafatin ba nafatin.
Tanba ne’e, la sala, iha titulu Livru Ida ne’e autor hatadak: “Xanana Sasulu Dame Nian.” Ita haree kona ba linguajen nia konotasaun Dame ne’e relativu maibé domin ne’e reál tanba iha domin verdade nia mós ida dame. Loos tebes, autór hakerek ho “domin” hodi deskobre dame ida iha Xanana ne’ebé nu’udár mestre ba “domin”. Ita haree iha istória Filozófu nian Platão ne’ebé nu’udár aman ba filozofia, nia hanoin sira fó duni impaktu pozitivu iha istória filozofia nian. Platão aprende direta husi Socrates ne’ebé nu’udár nia mestre no mós aman ba filozofia ida-ne’ebé koñesidu tebes. Iha istória hateten katak Socrates rasik laiha ninia hakerek sira-ne’ebé mak sistemátika maibé liu husi nia no sira-nia diskursu filozófiku, platão koko elabora ho rápidamente nia ideia sira no sai hanesan base fundamentu Ida iha konxeitu sira kona-ba filozofia nian.
Husi Platão nia kontribuisaun iha área filozofia sira hanesan metafízika, epistemolojia, ėtika, polítika no estetika. Nia obra rua ne’ebé famozu tebes mak hanesan “Repúblika” no “Symposium”, ne’ebé oras ne’e mós sai hanesan tópiku ne’ebé interresante iha ideia hodi kaptura sujeitu sira diskusaun nian iha pensamentu filozófiku iha tempu ba tempu.
Husi esperiénsia Platão no Socrates nian, ita mós labele konfundi ho autór ne’ebe mak hakarak hakerek kona ba Xanana nia esperiénsia moris no esperénsia polítika. Autór konsidera Xanana nu’udár ona nia mestre ba moris. Ita bele deskobre iha parte sira autór hakerek ba; hanesan iha Luhu Matan lulik tolu (3) ne’ebé autór hatuur ona nu’udár kostume Timor nian ne’ebé iha lalook laran oferese mai ita bua, malus no ahu. Iha livru ne’e nia laran, autór hakarak tebes konvida ita hodi mama bua, malus no ahu hamutuk atu nune’e ita bele siik loos no loloos kona-ba sé mak Xanana ida horisehik, ohin no aban.
Hanesan iha Luhu Matan lulik dahuluk nian, autór aprezenta kona-ba Xanana hahu periodu 1999-2014. Iha Luhu Matan lulik daruak autor haktuir Diskursu sira Xanana nian kona-ba Rekonsiliasaun, Dame no Justisa. Luhu Matan lulik datoluk nian autór aprofunda pensamentu Xanana nian kona-ba teoria Konspirasaun.
Iha parte Luhu Matan lulik dahuluk nian, iha ne’ebe Autór hahó ho orasaun ne’ebé Xanana hasa’e ba Maromak bainhira nia sei iha Salemba Jakarta:
”Maromak…
povu Timor sala sa!
Hodi hetan susar bebeik nune’e?
Maromak….
Povu Timor nia sala saida?
Hodi hetan mate bebeik nune’e?
Lulik Rai Timor Lorosa’e,
hadeer took ba!
Hodi haree ba raan,
ne’ebe fakar ba bebeik ne’e.
Matebian sira hader took ba!
Hodi tanis oituan,
ba ema barak ne’ebe mate ba bebeik ne’e.
Rai na’in Timor Lorosa’e imi fila kotuk ba ami,
kleu’r tebes ona.
Se rai Timor Leste ne’e la serve ona ba ami atu tuur
hodi kuda bua ho malus.
Husik ba…!
Husik ami mohu.
Timor Leste sei la temi nia nain.”
(Hakerek iha Salemba-Jakarta, 07 Abril 1999 Prezidente CNRT & Komandantes das FALINTIL).
Tebes, autór dehan Xanana nu’udar Poezia Ida mak moris iha ne’ebé Maromak, Fatuk lulik, ai-lulik, wee-lulik, uma lulik, ahi-lulik no rai-nain lulik sira rona hotu ba Nia. Hanesan proverbiu kláziku dehan; Rai ne’e lulik tamba rai ne’e iha nain, nia iha nain tanba nia iha kutun, Nia iha kutun entaun nia horon Nia nain.
Iha luhu lulik matan daruak nian, autór haktuir kona-ba Xanana nia ko’alia sira kona-ba; rekonsiliasaun, dame no Justisa. Loos tebes, Timor-Leste presiza rekonsiliasaun dame no justisa. Hanesan nasaun foun, nasaun ida-ne’ebé mak tinan naruk nia laran moris iha kolonialista sira-nia liman. Iha ne’ebé situasaun polítika harahun tiha povu maubere-oan nia konxiénsia. Povu Maubere haree luta ne’e nu’udár kompetisaun ida-ne’ebé susar tebes atu alkansa husi sira-nia aan. Tanba ne’e iha diskursu dahuluk nian nu’udar Komandante das Falintil no Presidente CNRT ne’ebé nia hateten iha nia liafuan ne’ebé moris no hakarak hafanun fali konxiensia povu Maubere-oan hodi hamutuk haree ba futuru Timor-Leste nian ida-ne’ebé mak buras. Hanesan XANANA dehan;
Ohin….
ita hakarak haree ba oin
Rai Timor Lorsa’e ita-nia rain
Ita mak lidera nafatin
Tanba ne’e….
Ho terus hotu
ho tanis
Ita sei harii povu ne’ebe foun
Ita sei harii rai Timor Lorosa’e ne’ebé foun
(Prezidente CNRT no Komandante das Falintil, Kay Rala Xanana Gusmão).
Iha-ne’e ita bele deskobre Xanana hakarak ba Timor-Leste ida-ne’e. Xanana ema ida-ne’ebé iha nia vizaun no misaun klaru ba Timor Leste iha futuru. Ita ho sira-ne’ebe koñese ona sé mak Xanana no laiha tauk hodi tau konfiansa ba Xanana hodi kontinua ukun no lidera rai ida-ne’e.
Buat ne’ebé halo povu ida-ne’e hadomi Xanana tan deit domin Xanana nian ba Povu ida-ne’e. Ba Xanana, domin ba Povu Timor laiha rohan. Hanesan ai-funan roza ne’ebé nafunan aan iha tempu udan monu rai, tanba nia hakarak nafunan duni maske laiha ema ida kuida nia. Loos duni, domin ne’e tenke sakrifika katak fó aan ba ida-ne’ebe maske la’ós ita-nian (nia fó dalaruma mós nia laiha atu fó).
Xanana iha ona kbiit ida-ne’e, mak Xanana mós iha kbiit hodi libur mutuk ema (timoroan) hotu husi lorosa’e to’o loromonu, husi tasi feto to’o tasi mane hamutuk hodi hatuur fila-fali lia-loos tuir dalan rekonsiliasaun ka simu malu nu’udar maun ho alin, bin no feton timoroan ida de’it.
Tanbasa?
Tanbaa ita tenke hatene lia-loos
Tanba ita presiza atu labele haluha buat ne’ebé uluk akontese
Tanba ita tenke see oin ho lia-loos no simu lia-loos ne’e
Tanba ita tenke hanorin-aan
Tanba ita tenke hadi’a
Tanba ita tenke la’o hodi see oin ba futuru
(Prezidente Repúblika, Kay Rala Xanana Gusmão).
Verdade Futuru la’ós iha kotuk no futuru ne’e iha oan, tanba ne’e Xanana bolu ita hotu hodi hateke loos ba oin hodi rekonsilia ho ita-nia aan ho ita-nia pasadu ne’ebé nakukun. Pasadu sei la mai hamutuk tan ho ita maibé memória pasadu hanorin ita lisaun sira hodi hamutuk hatuur fila-fali Justisa ida forte iha ita-nia estadu Demokrátiku ida-ne’e. Tanba ne’e, Xanana mós enkoraja povu tomak hodi hateke dook ba oin nune’e;
Ha’u husu de’it mak ne’e; Husu de’it ba povu tomak atu hasai lisaun kona ba ida-ne’e. Hasai lisaun ne’e hodi fihir katak dalan-loos mak demokrasia, respeita direitu umanu no justisa. Ita laiha justisa mós demokrasia sei mate. Ita laiha demokrasia, direitu umanu ita temi la vale (Prezidente Repúblika, Kay Rala Xanana Gusmão).
Ita haree no rona hamutuk tiha esperiénsia Xanana nian ne’ebé fahe ona iha luhu matan lulik rua ne’ebé liu ba. Ita tama ba iha parte datoluk nian, luhu matan lulik ida-ne’ebe autór haktuir Xanana nia hakerek sira kona-ba teoria konspirasaun. Saida mak teoria Konspirasaun? Teoria konspirasaun ka teoria istória malu ka hadau malu, ita bele dehan hanesan teoria ida-ne’ebé ema ida ou grupu ida iha esforsu hodi hateten katak kauza husi situasaun balun ne’ebé mak mai ho nia karáter segredu iha ne’ebé uza ema ka organizasaun balun ne’ebe mak iha naran ho nonook de’it hodi halo planu ba asaun sira-ne’ebé fo nia impaktu negativu ba sosiedade no pozitivu ba sira nia-aan. Trajedia sira-ne’ebe mak kabe ho konspirasaun mak hanesan iha politika, istória, ekonomia no sosiál.
Liafuan konspirasaun mai husi lian Inglés conspiracy ne’ebé ho nia signifikadu katak planu segredu ida-ne’ebé mai husi grupu no ema balub hodi halo asaun ne’ebé kontra no mós fó impaktu negativu ba sosiedade no lei rasik iha Estadu ida. Tuir Robbert O Zelency, 1987, hateten mós katak konspirasaun hanesan asaun segredu Ida-ne’ebe planedu ona hodi halo asaun ilegál ka asaun ne’ebé sala. (The Hidden Killer: Sebuah Konspirasi Atas Nama Dendam, 1987). Iha Oxford Dicionary, 1980 mós hakerek katak konspirasaun hanesan planu ida-ne’ebé mak segredu husi grupu espesiál balun hodi atinje sira-nia objetivu ne’ebé ilegál hodi fó impaktu negativu ba sosiedade. Iha prátika, iha tipu sira konspirasaun mak hanesan konspirasaun Polítika, konspirasaun kriminál, konspirasaun lei no konspirasaun pesoál ka konspiradór.
Husi definisaun no objetivu ne’ebé iha, hakarak dehan de’it katak konspirasaun hanesan motivu ida-ne’ebe iha ninia objetivu. Haree ba iha teoria konspirasaun sira-ne’ebe mak Xanana hakerek ne’e teoria konspirasaun ida-ne’ebé mai duni husi esperiénsia pesoál no ita bele dehan Xanana mós nu’udár konspiradór di’ak ida iha ita-nia rain. Xanana iha nia teoria konspirasaun dahuluk nian, Xanana hakerek nu’udár prezidente da Repúblika iha ne’ebé nia rasik deskobre katak país ida-ne’e monu ona ba iha lasu ida bobar malu no bosok malu iha ne’ebé elite politiku sira iha ideia ne’ebé la hanesan to ikus povu no instituisaun balu sai vitima loron la manas iha Rai no Estadu ida-ne’e.
La ramata iha ne’e maibé Xanana nafatin uza nia hanoin sira hodi trasa tan teoria konspirasaun daruak nian ne’ebe Xanana rasik husu mate klamar ida-ne’ebé mak halimar fali ho trasa planu kontra Governu Knstitusionál dahuluk, ne’ebé eleitu demokratikamente? Konspirasaun polítika Xanana nian nafatin ba nafatin kontinua bainhira mosu injustisa iha Estadu ida. Iha teoria konspirasaun ikus ne’ebé Xanana hakerek bazeia liu ba iha esperiénsia nu’udár ukun-n’ain ida-ne’ebé mak lao mesak hela. Iha ne’ebé nia rasik haree no sente katak buat ne’ebé mak akontense mai ne’e si’ak basuk, hanesan loos laloran tasi nia si’ak no anin fuik nia lian ne’ebé sori labele. Entaun trasa estratéjia ida atu oinsá bele salva aan, salva povu no rain ida-ne’e.
Xanana hamriik kontra hotu konspirasaun polítika ne’ebé trasa ona husi partidu istóriku sira uluk liu no Xanana hakarak iha mundansa maske la fasil ba Xanana. Hanesan Xanana rasik dehan; agora ne’e, ha’u tenke konfesa katak ha’u esperimenta makaas tebes ona Teoria Konspirasaun ida-ne’e no moris iha presaun ida-ne’ebé todan tebe-tebes. Ha’u so sente livre bainhira ha’u dehan nune’e; “Hau to’o ona iha Konkluzaun katak teoria konspirasaun ne’e iha tebes duni no ha’u mak autór prinsipál”.
Razaun ne’ebe mak fundamentu tebes ba autór hili hodi hakerek kona ba Xanana tamba iha livru ístóriku Timor nian barak no haree mós iha biografia husi Xanana nian, Xanana ema ida-ne’ebé mak Karismátiku; multi-talentu tebes, hanesan hakerek poezia, artigu no livru sira. Aktividade estrakurikuláriu seluk mak hanesan Joga bola Basket, Futeball, Volleiból no tenis. Estraéejia polítika mak; polítika nasionál no lokál (monta estratéjia durante tinan 17 iha ai-laran hodi halibur fila-fali forsa Falintil hotu no konsege hari’i organizasaun CNRM ne’ebé mak ikus mai sai CNRT).
Iha tinan 1992, Xanana hetan kapturasaun husi militár Indonezia nian iha Lahane no hodi hetan torturasaun no kastigu iha Cipinang, Indonezia. Iha hela Sela Komarka mós Xanana nafatin kontinua ninia Luta nu’udár lideransa Falintil nian Ida. Xanana monta Estratéjia tátíku polítika oioin hodi nafatin halakan espiritu asawa’inn Falintil no Povu Timor Leste tomak hodi nafatin lalika lakon vontade hodi Luta defende Povu no soberania ida-ne’e. Ho Xanana esforsu hotu mak Maromak, matebian, rai-lulik, uma-lulik hotu rona Xanana nia lian ne’ebe mak hanesan ladaña -da hodi sempre hananu hahi Povu Timoroan nia naran lemo-lemo rai no ikus mai Timor-Oan konsege sai kampiaun ba Luta Ida-ne’e no hodi hetan independénsia totál hodi restaura independ’ensia iha 20 Maiu 2002.
Tenik lider nasional ida-nune’e: Xanana mate funu hotu, Xanana laiha Timor la ukun aan. Liafuan ida-ne’e iha nia signifikadu ne’ebe kle’an hakarak hateten katak, Xanana la’ós de’it hanesan lideransa ida, maibé Xanana sai mós maun boot ba nia lutadór sira hotu. Iha ne’ebé hatudu husi Xanana nia matenek, simplisidade, ónestidade no humoris.
Ho nia simplisidade no domin ne’ebé boot ba nia povu no nasaun, ita haree agora maske Xanana nia tinan mós la’o daudaun ona, maibé nia sei lalakon espiritu serbí nian ba nia povu. Ho Xanana nia esforsu sira-ne’e hotu hatudu katak nia hadomi tebes nia povu no nasaun doben Timor Lorosa’e.
Iha lian ikus, nu’ udár jerasaun foun louva ho autór Cancio Cassimata ne’ebe mak haklaken ona Xanana ho klaru tebes; ita haree autór hatene Xanana husi hun to dikin, husi li’ur to laran, husi hanoin to sentimentu, no husi fuan to’oi aten. Horisehik Xanana, Ohin mós Sei Xanana no aban se mak sei sai Xanana ida-ne’e tan? Autór konvida ita atu haree ba Xanana no fihir didi’ak ba Xanana nia estilu sira atu nune’e Timor ne’e naran ida Xanana labele lakon leet de’it, maibe Naran ida-ne’e moris nafatin ba nafatin.
Ho limitasaun ha’u la konsege deskreve ho kle’an kona-ba Xanana hanesan autór deskreve ona iha livru “Xanana Sasulu Dame Nian” kona-ba partisipasaun no kontribuisaun Xanana Nian ba rai –da-ne’e. Iha ne’ebé mai ha’u katak Xanana halo istória, Xanana iha istória, Xanana hela iha istória ne’e, ohin Xanana sai mestre ida ba istória, istória ne’e ohin prega metin ona iha Povu Maubere nia hanoin no fuan katak Xanana Mak Xanana, Xanana mak halo ne’e Halo to’o rohan.
Tamba Xanana, Xanana ida-ne’ebé laiha rohan. Xanana ba Timor Ida ne’e mak Na’in ba Nia Xanana. Xanana Natureza Timor nian, Xanana Lia-Nain Timor Nian. Xanana Ai-riin tuan Timor Nian. Xanana Manu Aman Timor Nian. Xanana Liurai Timor Nian. Xanana oh Xanana, Xanana ba ó la iha rohan. Xanana mak mestre ba moris, Xanana mak mensajen ida hahi pasadu!
Dili, Tersa 25 Marsu 2025.
*) Artigu ida-ne’e foti husi Pe. Heriberto Soares Pedro, SVD, ninia apresiasaun ba livru “XANANA Sasulu Dame Nian” ne’ebé aprezenta iha serimónia lansamentu livru refere ne’ebé Primeiru-Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão, no Ministru Planeamentu no Investimenu Estratéjiku, Gastão Francisco de Sousa, lansa iha Salaun Multiusos GMN, Bebora, Dili, iha tersa (25 Marsu 2025).
