DILI, 01 Abríl 2025 (TATOLI)—Parlamentu Nasionál (PN), liuhusi reuniaun plenária, tersa ne’e, aprova proposta-lei númeru 14/VI(2a) Enkuadramentu Orsamentu Jerál Estadu no Jestaun Finanseira Públika iha finál globál ho votu afavór 38 kontra 1 no abstensaun 19.
“Ne’ebé lei pasa iha finál globál,” Prezidente Parlamentu Nasionál (PPan), Maria Fernanda Lay, fó sai iha sala plenária PN.
Ho aprovasaun ne’e meza envia hikas proposta-lei ne’e ba Komisaun C trata asuntu Finansa Públika hodi halo redasaun hafoin meza PN envia ba Prezidente Repúblika mak iha kompeténsia eskluziva atu promulga.
Ministra Finansa, Santina Cardoso, lori IX Governu Konstituisionál apresia tebes ba diskusaun ba lei husi faze jeneralidade no espesialidade, ne’ebé mak hanoin pedidu esklaresimentu barak ne’ebé halo bele ajuda Governu no Parlamentu atubele entende didi’ak lei ne’e.
“Ohin iha finál globál hanoin katak, Ministériu husu nafatin liuliu Governu atu Parlamentu bele akompaña lei ida-ne’e sei utiliza ba preparasaun Orsamentu Jerál Estadu (OJE) 2026, maibé ba Konta Jerál Estadu 2024 nian ne’ebé ami sei submete ami tenta prienxe rekezitu hotu ne’ebé tau iha ne’e,” nia akresenta.
Notísia relevante : Komisaun C finaliza diskusaun proposta-lei Enkuadramentu Orsamentu iha espesialidade
Governante ne’e agradese tebes ba Deputadu sira hotu, liuliu husi Bankada Opozisaun ne’ebé ho hanoin krítiku sira, Governu simu hanesan parte ne’ebé atu hadi’a di’ak liután lei ne’e atu nune’e bele nafatin kontinua promove transparánsia no akontabilidade iha jestaun finansa públika.
Enkuantu, iha lei vijente númeru 2/2022-Lei Enkuadramentu Orsamentál iha artigu hamutuk 126 no daudaun iha fali lei foun númeru 14/VI(2a) ne’e hela artigu 90, signifika halo alterasaun ba artigu hamutuk 36 husi lei vijente.
Antes ne’e, Ministra Finansa, Santina Cardos, nu’udar autór ba inisiativa lejislativa ne’e, hato’o katak, bainhira IX Governu simu pose, hala’o revizaun ida tuir mandatu ne’ebé IX Governu mai husi programa Governu nian ba sistema jestaun finansa públika tomak, inklui lejizlasaun ein-vigór hanesan parte ida husi reforma jestaun finansa públika no mós tuir mandatu, Ministériu Finansa (MF) analiza ba revizaun kuadru jurídiku ne’ebé mak vigór liuhusi inklui lei númeru 2/22, lei enkuadramentu orsamentál jestaun finansa públika no MF mai ho konkluzaun katak, kuadru jurídiku ne’ebé vigór iha melloramentu kompara ho lei númeru 13/2009.
Tuir Ministra, kuadru legál ne’e iha problema estruturál ne’ebé difikulta intermu planeamentu, orsamentasaun, ezekusaun orsamentál no difikulta eskrutinu iha avaliasaun orsamentu ne’e rasik.
Lei foun simplifika regra prosesu orsamentál
Ministra Finansa fundamenta, objetivu aprovasaun ba lei foun ida-ne’e mak simplifika regra sira kona-ba prosesu orsamentál, simplika kuadru legál ne’ebé vigora atu fasilita implementasaun husi entidade sira hotu, introdús prinsípiu orsamentál foun no klarifika prinsípiu orsamentál ne’ebé iha, ajustamentu ba perímetru orsamentál ne’ebé sei la inklui fundu rezerva seguransa sosiál tanba hanesan fundu nia ita halo kapitalizasaun ne’ebé la tuir regra jestaun aplikável ba instituisaun públika nian hanesan ita hatene dalabarak iha orsamentu tinan rua liu-bá ita aprova totalidade orsamentu inklui fundu rezerva seguransa sosiál, maibé fundu ne’e rasik la inklui iha ezekusaun orsamentu.
Nia hateten, mezmu fundu rezerva seguransa sosiál la inklui iha perímetru orsamentál maibé sei iha relatóriu iha proposta-lei foun ne’e rasik nafatin fó kompeténsia atu MF hamutuk ho Ministériu Solidariedade Sosiál no Inkluzaun (MSSI) liliu jestór ba fundu ne’e atu hato’o nafatin relatóriu ne’ebé mak tenke inkorpora instrumentu orsamentál ne’ebé sei hatama mai Parlamentu mós.
“Tuir fali hanesan ita mós akompaña katak, iha lei orsamentu retifikativu ita halakon tiha grande opsaun planu, entaun ita iha lakuna ida entre planeamentu no mós ita-nia orsamentu ho ida ne’e MF mai atu bele prienxe fila-fali halo armonizasaun ba artigu sira ne’ebé antes ita hasai iha lei enkuadramentu orsamentál ne’e, atu nune’e bele iha koerénsia entermu planeamentu, orsamentu, ezekusaun no mós nia relatóriu sira fo introdusaun fila-fali deklarasaun estratéjia orsmentál,” Governante ne’e akresenta.
Ministra dehan, tuir fali atu hadi’a ka klasifika rejime finanseiru nia instituisaun setór públiku nian ne’ebé uluk ita iha rua de’it ne’ebé bolu separa ba kategória tolu ne’ebé laiha reseita própria serbisu ne’ebé iha autonómia finanseira no mós serbisu ne’ebé iha autonómia finanseira no reseita própria. So hanesan ne’e mak Governu sei bele halo revizaun ba setór ne’ebé iha autonómia no identifika instituisaun ne’ebé mak dezempeña kala’e no halo desizaun kona-ba mantein kala’e sira-nia autonómia.
“Ida-ne’e mós tomak konsiderasaun deklarasaun sira ne’ebé mai husi Kámara Konta iha Konta Jerál Estadu 2022 no 2023, liuliu ko’alia kona-ba sustentabilidade ba institutu públiku sira ne’ebé mak ita harii dadaun ne’e,” nia tenik.
Atu aumenta liután disiplina no limite pedidu empréstimu liuhusi institutu públiku nomós introdús regra sira ne’ebé sei regula liuhusi dekretu-lei, regulamentasaun ba lei enkuadramentu orsamentál foun ne’e rasik, atu mós kontrola di’ak liután sira-nia efisiénsia no kapasidade atu jere reseita no presta serbisu ba populasaun.
“Simplifika no hadi’a ezekusaun orsamentu no lori ba dekretu-lei prosedimentu ezekusaun orsamentál barak ne’ebé agora detallu hela iha lei atuál, se ita haree komparasaun lei enkuadramentu jestaun finanseira 2022 ita haree katak, ita regula kestaun sira ne’ebé mak detallu tebes, inklui jornada orsamentál, bainhira mak Governu tenke aprezenta ne’ebé ami hanoin katak, kestaun hirak ne’e bele regula ho dekretu-lei husi Governu nian,’’ nia katak.
Governante ne’e hateten, nune’e Governu nafatin kontinua akompaña ezekusaun no mós planeamentu husi Governu no mós bele hadi’a tuir nesesidade ne’ebé mak presiza duni.
“Klaru katak, lei foun ida ne’e inklui prosesu no prosedimentu barak ne’ebé hanesan lei númeru 2/2022 nune’e mós lei 2, inklui prosesu ba prosedimentu balun ne’ebé hanesan lei 13/2009 nian. Maibé ho alterasaun tanba ita mai ho prinsípiu ko’alia kona-ba jestaun finansa públika katak, ita la sees husi planeamentu, orsamentu, nia ezekusaun no mós relatóriu sira ne’e,” nia reforsa.
Tuir Ministra, hanoin jestaun finansa públika sei implementa di’ak liután ho regra ne’ebé simplifikadu liu maiór adezaun ba lei ne’ebé sei lori menus iregularidade, no disiplina orsamentál liu-tán inklui ita regula saldu jerénsia ne’ebé mak iha. Ami mós fiar lei foun ne’e sei lori ligasaun bo’ot entre planeamentu orsamentu no aumenta impaktu Orsamentu Jerál Estadu (OJE) ba sidadaun sira-nia moris no sei permite kontrolu liután ba dívida públika, saldu orsamentál no efisiénsia finansa públika ne’ebé sei sai disiplina liután no transparante.
“Iha prosesu elaborasaun lei foun Ministériu Finansa hala’o mós levantamentu ba problema ne’ebé instituisaun sira hanesan Parlamentu ka Kámara Konta ne’ebé sira identifika tiha ona, kona-ba kestaun sira ne’ebé haree kompeténsia Parlamentu nian nafatin ita hasai, por exemplu ne’ebé regula iha tiha ona regulamentu Parlamentár nian ita hasai mós iha lei ne’e, inklui Banku Sentrál Timor-Leste (BCTL) iha lei própria atu regula no mós ba lei fundu petróliu nian,” hanesan mós fundu rezerva seguransa sosiál ne’ebé iha lei própriu regula rasik,” nia hatutan.
Hadi’a sistema finansa públika
Ministra Santina Cardoso, dehan, bazeia ba ida-ne’e ho konsiénsia limitasaun setór públiku nian IX Governu elabora rekomendasaun ba reforma kuadru legál ne’ebé la’ós parese di’ak de’it maibé halo di’ak duni no hadi’a liután sistema finansa públika nian.
Nune’e, atuál lei ne’ebé mak sofre alterasaun foun mak hanesan ajusta perímetru orsamentál hodi esklui tiha fundu rezerva seguransa sosiál ne’ebé kompoin rejime kapitalizasaun permite jestaun ida foka liu ba iha sustentabilidade la tempu naruk no maiória autonómia jestaun rekursu espesífiku enkuantu mantein transparánsia konta sira fundu ne’e nian.
Ajusta mós prinsípiu anualidade no plurianualidade regula fali katak to’o 31 janeiru tinan tuir mai bele konklui pagamentu ne’ebé mak autoriza ona iha sistema jestaun finansa públika até 31 dezembru tinan ne’ebá.
Aleinde ne’e, fortalese faze planeamentu ba orsamentu ho introdusaun deklarasaun estratéjia orsamentál haruka husi Governu ba Parlamentu Nasionál to’o juñu kada tinan, separasaun klaru entre lei alterasaun OJE ne’ebé mak kompeténsia Parlamentu no kompeténsia Governu nian iha ámbitu prosesu ezekusaun OJE no simplifikasaun regra asosiada ho alterasaun orsamentál nian.
Governu aprezenta mós konta jerál Estadu ba PN atu aprova no Kámara Konta hodi emite paréser iha prazu fulan lima sura husi tinan orsamentál to’o fin do ano.
Regra sira ne’ebé iha lei atuál ne’ebé detallu hasai hodi regula iha dekretu-lei própriu mak regra ezekusaun orsamentál nian hanesan regra kona-ba autorizasau despeza, verifikasaun kabimentasaun orsamentál, regra asunsaun kompromisu no likidasaun despeza, regra autorizasaun no realizasaun pagamentu.
“Regra sira ne’ebé iha lei atuál ne’ebé hasai tanba regula ona iha lei seluk mak regra kona-ba fundu petróliu, regra Banku Sentrál nian ne’ebé iha lei própria no mós regra sira kona-ba diskusaun no votasaun OJE ne’ebé pertense rejimentu Parlamentár ne’ebé regula tiha ona’”,” Ministra tenik.
Portantu, regra sira foun ne’ebé introdús iha lei ida ne’e mak esklui fundu rezerva seguransa sosiál husi perímetru orsamentál, introdús prinsípiu foun prosekuénsia husi interese públiku, introdús deklarasaun ba estratéjia orsamentál, introdús tan maiór kontrola iha kontratasaun empréstimu MF mak responsável ámbitu administrasaun sentrál iha kazu seguransa sosiál no mós ho Rejiaun Administrativa Espesiál Oekusí Ambenu (RAEOA) no so presiza de’it paréser prévia husi MF, introdús posebilidade atu Parlamentu no Governu solisita ba Kámara Konta pelumenus auditória ba serbisu no entidade setór públiku administrativu nian reforsa ho rigór iha jestaun finansa públika.
Lei enkuadramentu orsamentál no jestaun finanseira públika hanesan lei estruturante ida ba ita-nia rai no ita-nia dezenvolvimentu no ita hotu hakarak atu bele fó impaktu ba ita-nia povu nia moris no meloramentu ita-nia jestaun finansa públika.
Jornalista : Nelson de Sousa
Editora : Julia Chatarina