iklan

OPINIAUN

Timor-Leste entre Tariff Man no BRI Trap

Timor-Leste entre Tariff Man no BRI Trap

João Almeida

Hosi: João Almeida

Introdusaun

Timor-Leste, nu’udar nasaun ida ne’ebé dezenvolve hela ho ekonomia ne’ebé sei vulnerável, hasoru dezafiu sira atu determina diresaun ba ninia polítika esterna no ekonómika sira. Iha parte ida, polítika protesionista sira hosi Estadus Unidus iha lideransa Prezidente Donald Trump, ne’ebé koñesidu hanesan “Tariff Man”, fó presaun ba komérsiu internasionál. Iha parte seluk, Belt and Road Initiative (BRI) Xina nian oferese oportunidade investimentu infraestrutura, maibé mós hamosu preokupasaun kona-ba armadilha/lasu dívida nian. Artigu ida-ne’e sei diskute oinsá Timor-Leste enfrenta dezafiu no oportunidade sira ne’ebé mosu hosi polítika protesionista Estadus Unidus nian no inisiativa BRI Xina. Inklui estratéjia sira ne’ebé Timor-Leste adota hodi salvaguarda soberania ekonómika no polítika iha dinámika jeopolítika globál nia leet.

Tariff Man no Presaun Jeopolítika EUA nian

Iha tinan 2018 nia rohan Prezidente Donald Trump deklara nia-an nu’udar ‘Tariff Man’ liuhosi Twitter, nia haruka mensajen klaru ida katak EUA sei defende nia interese sira liuhosi tarifa no presaun komersial, liuliu hasoru Xina (The New York Times, 2018). Polítika tarifa ne’ebé implementa hosi Prezidente Trump iha fulan-Abril tinan 2025, ne’ebé inklui tarifa baze ida ho 10% ba parseiru komersial sira hotu hosi EUA, iha impaktu signifikativu ba nasaun sira Sudeste Aziátiku nian. Maski Timor-Leste sujeita de’it ba tarifa báziku tanba ninia défisit komersial ho EUA, impaktu ba esportasaun xave sira hanesan kafé sente nafatin. Ho uma-kain 38% iha Timor-Leste ne’ebé depende ba kuda kafé hanesan fonte rendimentu. Iha tinan 2023, EUA sai hanesan destinu esportasaun boot dahaat Timor-Leste nian, absorve 13% hosi esportasaun total nasaun nian, ho liu 92% hosi ne’e maka kafé. Impozisaun tarifa 10% hosi EUA hasa’e kustu esportasaun, ne’ebé potensialmente hamenus kompetividade kafé Timor-Leste iha merkadu EUA no halo aat liu-tan kondisaun ekonómika agrikultor lokal sira (Tatoli, 2025).

BRI Trap: Entre Oportunidade no Risku

Xina liuhosi BRI oferese solusaun konkreta: empréstimu baratu, konstrusaun portu, estrada, ponte no infraestrutura sira seluk. Iha kontestu Timor-Leste nian, oportunidade ida-ne’e evidente haree ba nesesidade boot ba infraestrutura bázika no konetividade rejional. Prezidente José Ramos-Horta afirma katak Xina nia prezensa fó ona benefísiu ekonómiku, hanesan presu sasan ne’ebé ki’ik liu no dezenvolvimentu infraestrutura (Channel News Asia, 2025a). Maibé, krítika ba BRI aumenta daudaun. Tuir relatóriu Center for Globál Development (2018), nasaun destinatáriu BRI oioin hetan aumentu signifikativu iha dívida. Iha preokupasaun katak dependénsia ba investimentu Xinés bele kria risku ba armadilha/lasu dívida nian, hanesan akontese ona iha nasaun sira seluk hanesan Sri Lanka (Chanel News Asia, 2025b). Sri Lanka iha krize ekonómika ida ne’ebé maka’as hafoin la konsege selu fali nia dívida estranjeiru ho dolar biliaun 51 to’o 2022, ne’ebé barak liu mai hosi projetu sira BRI nian. Kondisaun ida-ne’e obriga Sri Lanka entrega jestaun Portu Hambantota nian ba empreza Xineza ida durante tinan 99 nu’udar parte ida hosi reestruturasaun dívida nian.

Maski Timor-Leste iha fundu soberanu hamutuk biliaun 18 dolar amerikanu ne’ebé bele uza ba investimentu sein aumentu iha dívida, kapasidade limitadu atu jere projetu infraestrutura signifika Timor-Leste nafatin depende ba ajuda esterna, inklui hosi Xina. Tanba ne’e, importante ba Timor-Leste atu implementa polítika ida ne’ebé transparente no sustentável hodi simu investimentu estranjeiru, atu nune’e bele evita lasu deve potensial ne’ebé bele ameasa soberania ekonómika no polítika nasaun nian.

Timor-Leste: Monu ba Lasu ka Bele Manobra?

Timor-Leste iha pozisaun úniku—iha parte ida ligasaun istóriku no valor demokrátiku sira ne’ebé aliña ho Osidente, maibé iha parte seluk jeografikamente besik ba Xina no Sudeste Aziátiku, ne’ebé sai prioridade investimentu ba Pekin. Relatóriu ida hosi Lowy Institute (2023) hatete katak Xina sai nu’udar parseiru komérsiu no ajuda ne’ebé boot liu ba Timor-Leste iha tinan hirak ikus ne’e. Entretantu, EUA ho nia aliadu sira (hanesan Austrália no Japaun) mós aumenta sira nia aprosimasaun liuhosi diplomasia defeza no programa sira kapasitasaun nian.

Mosu dilema ida: Timor-Leste bele rekuza ajuda hosi Xina karik alternativa sira hosi Osidente seidauk adekuadu? Ka inversamente, Timor-Leste tenke pragmátiku no mantein ekilíbriu entre poténsia rua ne’e?

Estratéjia Timor-Leste: Mantein Ekilíbriu

Solusaun la’os atu hili “Xina” ka “Amérika”. Nasaun ki’ik no médiu barak agora adota ka estabelese relasaun ne’ebé ekilíbriu ho nasaun oioin no bloku sira—koopera ho seletivu ho parte hotu-hotu bazeia ba interese nasionál. Tamba ne’e, Timor-Leste presiza dezenvolve estratéjia diplomátika ida ne’ebé fó dalan ba kooperasaun ho parte oioin sein monu ba dominasaun nasaun ida nian. Governu bele hametin kapasidade negosiasaun, hasa’e transparansia iha akordu investimentu, no adota polítika esterna ne’ebé orienta ba naun-aliñamentu ativu. Etapa sira-ne’e importante atu mantein soberania ekonómika no polítika nasaun nian. Nu’udar membru Movimentu Naun-Aliñadu (NAM), Timor-Leste iha kompromisu ba naun-aliñamentu ho kualker bloku poder no subliña importánsia hosi multilateralizmu iha relasaun internasionál. Enkontru NAM iha fulan Setembru tinan 2020, Ministra Negósiu Estranjeiru Adaljiza A.X.R. Magno subliña papel importante hosi Prinsípiu sira Bandung nian hodi mantein dame no estabilidade globál, no destaka importánsia hosi enkuadramentu multilateral (MNEC, 2020).

Konkluzaun

Pergunta boot ida: Timor-Leste habiit hela iha eskolla ne’ebé difísil? Resposta maka ne’e: sim, se Timor-Leste la prepara-an estratejikamente no institusionalmente. Maibé lae, se harii polítika esterna no ekonómika ida ne’ebé soberanu, fleksivel no adaptativu. Ho aprosimasaun ida ne’ebé kuidadu no estratéjia diplomátika ida ne’ebé ekilibradu, Timor-Leste bele aproveita oportunidade sira ne’ebé iha sein monu ba risku sira ne’ebé mosu hosi polítika protesionista sira ka armadilha/lasu dívida nian. Importante ba Timor-Leste atu adapta nafatin ba mudansa jeopolítika no ekonómika globál, hodi garante katak polítika sira ne’ebé adota apoia dezenvolvimentu sustentável no mantein soberania nasionál.

Hakerek na’in termina ona Estudu Pós-Graduasaun iha Institutu Defeza Nasionál Timor-Leste

iklan
iklan

Leave a Reply

iklan
error: Content is protected !!