DILI, 26 Abríl 2025 (TATOLI)—Papa Francisco hala’o vizita pastorál no vizita Estadu iha Timor-Leste hahú husi segunda-kuarta, 09-11 Setembru 2024. Iha Tersa-feira (10 Setembru 2024), Papa Francisco preside misa solen iha Tasi-Tolu, Dili, iha tuku 16h30 lorokraik.
Iha misa solene, kuaze sarani sira husi Dioseze Baucau, Dili, Maliana no sarani sira alun husi KupangoIndonézia no Austrália, mak partisipa misa ne’e hodi halo Tasi-Tolu sai nakonu ho ema atus ba rihun nnia ulun.
Ba sarani sira-ne’ee, Papa Francisco hato’o nia mensajen ikus katak; “Matan-moris néon-na’in! Kuidadu ho lafaek sira ne’ebé hakarak muda imi nia kultura, muda imi-nia istória. Kaer metin imi-nia Fé! No keta hakbesik-aa ba lafaek sira-né’e, tanba sira tata, no tata makaaas duni”.
Atu memória pasada ne’e labele lakon husi sarani Timor-Leste nia nia neon no atu mensajen ne’e moris nafatin, Agência TATOLI haktuir hikas Papa Francisco nia omilia iha mosa solena iha Tasi-Tolu ho kompletu;
PAPA FRANCISCO NIA OMILIA IHA MISA SOLENE TASI-TOLU
“Kosok oan ida moris mai ita, oan ida fo mai ita” (Is 9,5).
Ho liafuan hirak né’e mak profeta Isaias, iha primeira leitura, ko’alia ba ema Jerusalem sira, iha tempu ida-ne’ebé sidade né’e hetan moris di’ak, maibé infelizmente moris ho karáteristika dekadénsia morál boot tebe-tebes.
Rikusoin barak maibé moris di’ak halo ema boot no riku sira sai matan-delek; rikusoin halo sira hanoin katak sira-nia riku mak natoon ona ba sira-nia aan rasik, katak sira la presiza Na’i Maromak; sira nia loko aan halo sira sai egoista no injustu.
Tanba né’e mak maske rikusoin barak, ema ki’ak sira la’o mesak abandonadu, terus hamlaha, ema barak la moris tuir dalan, no prátika relijiaun sai mihis ba beibeik tiha nu’udar formalidade de’it. Aparensia bosok-teen husi mundu ida-ne’ebé haree ba perfeitu lós, subar realidade ne’ebé nakukun tebe-tebes, toos no kruel duni, ne’ebé presiza tebe-tebes konversaun, miserikordia no isin di’ak fali.
Tanba ne’e mak profeta haklaken ba nia maluk sidadaun sira, orizonte foun ida-nebé Na’i Maromak sei loke iha sira-nia oin: futuru nakonu ho esperansa, futuru ksolok, iha ne’ebé opresaun no funu sei soe ba dook tinan ba tinan (cfr Is 9,1-4). Na’i Maromak sei hamosu ba sira naroman boot ida (kfr. v. 1) ne’ebé sei liberta sira husi nakukun sala ne’ebé hanehan sira; Na’i Maromak sei la halo buat hirak né’e hotu ho forsa tropa, ka kilat, ka rikusoin, maibé sei halo liu husi haraik oan ida (kfr. vv. 5-6).
Mai ita tuur hanoin kona ba imajen ida-né’e: Na’i Maromak halo Nia naroman maksoin sai nabilan liuhusi dom kmanek oan ida.
Iha fatin hotu-hotu, labarik kosok-oan moris mak momentu naroman, momentu ksolok no festa; dalaruma halo ita hakarak halo buat di’ak, atu hafoun-aan ho hahalok di’ak, atu fila ba laran mós no simplisidade. Iha labarik kosok-oan foin moris nia oin, fuan ne’ebé toos-liu mós book-aan hamanas-aan nakonu ho laran maus. Labarik kosok-oan ida-nia frajilidade lori mensajen ida forte tebe-tebes ne’ebé bele doko ema fuan-fatuk ne’ebé toos-liu, halo sira book-aan no halo sira tetu buka dalan armonia no hakmatek.
Maun-alin, bin-feton sira…
Buat ne’ebé mak akontese wainhira labarik ki’ik-oan ida moris, maravillozu kmook tebes! Na’i Maromak hakbesik-Aan mai ita liuhusi labaraik ki’ik-oan ida. Na’i Maromak halo-Aan ba labarik ki’ik-oan ida. Na’i Maromak halo nuné’e la’ós de’it atu halo ita hakfodak no laran dodook, maibé atu loke ita laran ba Aman Maromak nia domin, no husik Nia forma ita, atu nuné’e Nia bele kura ita-nia kanek, dada-halolo ita-nia lia naksalak sira, no hatuur fali orden iha ita-nia moris.
Neé’e mak realidade furak ne’ebé ita haree iha Timor-Leste, tanba iha labarik barak: imi nasaun foinsa’e ida no ita bele sente rai-lidun hotu-hotu nakonu ho moris no nakloke ba vida. Ne’e katak Na’i Maromak haraik prezente-murak boot ida: foinsa’e ho labarik ki’ik-oan sira-nia prezensa hafoun ita-nia forsa no ita-nia moris ba nafatin.
Maibé liuliu, sira sai sinál ida, tanba wainhira ita fó fatin ba labarik ki’ik-oan sira, ba ema ki’ik sira, wainhira ita simu sira, haree sira didi’ak, wainhira ita halo ita-aan ki’ik oan iha Maromak nia futar-oin no halo ita-aan ki’ik-oan ba malu: buat hirak né’e hotu mak atitude ne’ebé halo ita loke-aan ba Na’i Maromak atu Nia bele halo buat oioin iha ita nia moris. Wainhira ita halo ita-aan ki’ik-oan, ita husik Na’i Maromak serbisu iha ita-nia laran.
Ohin, ita hana’i Ita Na’in Feto nu’udar Liurai-Feto, katak Liurai ida-nia Inan, Jesus, ne’ebé hakarak mai moris nu’udar kosok-oan ida, halo Nia-aan maun ba ita, liuhusi feto-raan umilde no fraku ida-nia liafuan hatán “SIM!” ba Maromak nia vontade (kfr. Lc 1,38). Maria komprende buat hirak né’e loloos: tanba né’e mak nia hili atu sai ki’ik-oan iha nia moris tomak, halo nia-aan ki’ik liután ba beibeik, liuhusi serbisu, harohan no halakon-aan atu fó fatin ba Jesus, iha tempu hotu-hotu, liuliu wainhira buat hirak né’e todan tebe-tebes ba nia.
Tanba né’e mak, Maun-alin Bin-feton doben sira…
Ita keta ta’uk atu halo ita-aan ki’ik-oan iha Maromak nia futar oin, no halo-aan ki’ik-oan ba malu; keta ta’uk atu lakon ita-nia vida, atu fó ita-nia tempu, haree fila fali ita-nia programa sira, no wainhira presiza, hadi’a projetu sira-nia dimensaun, la’ós atu minimiza projetu sira, maibé atu halo projetu sira furak liután, liuhusi dom kmanek fó ita-aan rasik no simu ema seluk didi’ak.
Simbólu di’ak tebe-tebes ba buat hirak ne’e hotu mak ornamentu tradisionál rua ne’ebé furak teb-tebes, husi rai ida né’e: Kaibauk ho Belak, halo ho osan-mean, katak Kaibauk ho Belak importante duni!
Kaibauk mak simbólu ba karau-dikur no loro-matan nia naroman; kaibauk hatur iha aas, nu’udár ornamentu ba reen-toos, ka tau iha uma kakuluk nia leten. Kaibauk ko’alia kona-ba forsa, enerjia, manas, no bele reprezenta Maromak nia podér ne’ebé fó vida. La’ós né’e de’it: kesi ba reen-toos ka hatuur iha uma kakuluk, kaibauk fo hanoin ba ita katak, ho naroman husi Na’i Maromak nia futar Lia no forsa husi Na’i nia Grasa, ita mós bele tama lisuk tulun planu boot redensaun nian ho ita-nia opsaun no hahalok sira.
Ida segundu, Belak ne’ebé tara iha hirus-matan, nia komplementa kaibauk. Belak fó hanoin mai ita fulan nia naroman delikadu, nebé ho haraik-aan lori borus loromatan nia naroman ba kalan nakukun, no taka lalehan no rai tomak ho naroman delikadu ne’ebé nia simu no fahe. Belak ko’alia kona-ba dame, fertilidade, laran-midar, no simbólu ba Inan nia laran-maus, Inan ne’ebé ho nia jestu hatudu domin mamar, halo buat hotu ne’ebé nia liman kona, sai nabilan ho naroman ida-ne’ebé nia simu husi Na’i Maromak. Kaibauk ho Belak, forsa ho laran-maus husi Aman no Inan: nuné’e mak Na’i Maromak hatudu kualidade nu’udar Liurai, liuhusi karidade no mizerikordia.
Mai ita hamutuk harohan iha Eukaristia ida-né’e, atu ita ida-idak, nu’udar feto no mane, nu’udar Igreja, nu’udar sosiedade, hatene lori Na’i Maromak Domin Na’in nia naroman kbiit wa’in ho nia naroman-maus atu borus ba mundu, Maromak ida-ne’ebé, nu’udar ita harohan iha salmu responsorial, “foti ki’ak sira husi rai rahun, foti ki’ak sira husi mukit, atu hatuur sira iha liurai oan sira-nia leet […]” (Sal 113,7-8).
Maun-alin Bin-feton doben sira…
Ha’u hanoin barak ona kona ba saida mak Timor-Leste iha di’ak-liu? Ai-kameli? Nia ikan iha tasi? Lae, buat hirak né’e la’ós ida-ne’ebé di’ak-liu. Ida-ne’ebé di’ak liu mak nia Povu. Ha’u la haluha povu hamrik iha estrada ibun, ho labarik ki’ik-oan sira. Imi-nia labarik ki’ik-oan sira barak tebes duni! Buat di’ak-liu ne’ebé Povu iha mak sira-nia oan ki’ik-oan sira nia hamnasa! Povu ida-nebé hanorin nia oan ki’ik-oan sira hamnasa, povu né’e iha futuru.
Maibé, atensaun, matan-moris néon-na’in! Tanba ema dehan mai ha’u katak lafaek sira mai iha tasi-ibun balun; lafaek sira-né’e nani ba-mai, sira tata makaaas tebes duni, no ita hasoru labele. Matan-moris néon-na’in! Kuidadu ho lafaek sira ne’ebé hakarak muda imi nia kultura, muda imi nia istória. Kaer metin imi-nia Fé! No keta hakbesik-aa ba lafaek sira-né’e, tanba sira tata, no tata makaaas duni.
Ha’u harohan husu dame ba imi. Ha’u hakarak imi atu kontinua iha oan barak: atu povu ida-né’e nia hamnasa mak labarik ki’ik-oan sira! Haree didi’ak imi-nia labarik ki’ik-oan sira! Maibé haree didi’ak mós imi-nia ferik-katuas sira, tanba sira mak rai ida-né’e nia memória.
Obrigadu, obrigadu barak ba imi-nia karidade, ba imi-nia fé. La’o ba oin ho esperansa!
Agora, mai ita harohan ba Na’i atu haraik bensaun mai ita hotu, hafoin ita hananu knananuk ida ba Virjen Maria.
TATOLI
