BOBONARU, 06 Maiu 2025 (TATOLI)—Diresaun Servisu Munisipál Agua no Saneamentu no Ambiente (SMASA) Munisípiu Bobonaru, iha tempu badak, sei tun ba terrenu halo manutensaun ka hadi’a sistema kanalizasaun bee-moos ne’ebé hetan estragu, hodi kanaliza bee-moos ba komunidade aldeia Halekou, suku Ritabou, postu administrativu Maliana.
Notisia Relevante: Aldeia Halekou enfrenta problema menus bee-moos
Xefe Departementu Planeamentu SMASA Munisípiu Bobonaru, Adriano Belo, rekoñese aldeia Halekou enfrenta duni problema menus bee-mos, maibé to’o agora ekipa sira seidauk bele halo manutensaun ba sistema, tanba komunidade sei ko’a hela haree epoka dahuluk 2024-2025.
“Horbainhira ha’u ko’alia tiha ona ho Xefe Grupu Maneja Fasilidade (GMF) sira, ita hein komunidade ko’a hare ramata ona, ita bele organiza sira para hadi’ak sistema husi bee-matan ba to’o iha sira-nia aldeia. Tanba, jalur kanu-inan sira-ne’e kuaze liu hotu iha natar-laran,” nia informa ba kornalista sira, iha nia kna’ar fatin, tersa ne’e.
Xefe Departimentu ne’e afirma, SMASA identifika sistema hirak ne’e hetan estragu barak-liu besik bee-matan Raebonan, tanba tratór mak sama kanu-inan ne’ebe liuhusi natar-laran.
Aleinde ne’e, komunidade balun hasai bee ilegál no ema balun laiha konsiénsia tesi-kanu hasa’i bee hodi halo fali atividade agrikola no pekuária.
“Ita-nia Grupu Maneja Fasilidade (GMF) dalaruma menus kontrola iku-ikus ema-ne’e nafatin liga bee iha ne’eb. Entaun, presaun bee atu tama ba tanke distribuisaun iha Atubrau menus ona, entaun bee ne’e labele tama ba iha tanke ne’eba ho volume boot. Entaun, impaktu ne’e ba iha komunidade Halekou, Korluli no Mole-Anan,” nia hateten.
Xefe departamentu ne’e mós husu komunidade atu uza bee ho konsiénsia no tuir nesesidade.
“Imi mak tenke kontrola malu, kuandu uza tiha tenke taka, labele loke hela de’it. Ita hanoin ema sira hela dook husi sistema ne’e, depois labele halo ligasaun foun mesak, tanba ita tau tiha torneira publiku ba ema hotu-hotu asesu iha ne’ebá tanba ita sei halo ho sistema rurál. Ha’u mós atu fó hatene katak bee-moos ne’e uza ba ita-nia nesesidade baziku loro-loron, la’ós hodi ba rega-modo, la’os hatama ba kolan ne’e kontra ona regra ita halo ona ne’e,” nia dehan.
Entretantu, Xefe suku Ritabou, Maximiano dos Santos Aroujo, hateten to’o agora nia parte seidauk simu informasaun husi Xefe aldeia no komunidade kona-bá problema ne’e maibé sei koordena ho Xefe suku Raifun hodi buka tuir pesoál ne’ebé hasai bee ho ilegál liuliu ida-ne’ebé estraga sistema.

Máximiano afirma, bainhira identifika pesoál ka grupu ne’ebé estraga fasilidade bee-moos no hasai bee ho ilegál, lider komunitária ho lia-na’in sira sei aplika sansaun tuir lei tara bandu ne’ebé estabelese ona iha suku Raifun no Ritabou.
“Ita sei haree ba komunidade ne’ebé hasai bee arbiru, laiha koñesimentu ita sei haree. Iha tinan hirak ba kotuk, problema hanesan komunidade hasai bee, ita kondena nia fó sansaun ba nia tanba hasai bee laiha koñesementu ba iha parte kompetente ne’e konsidera ilegál. Se ida-ne’e akontese fila-fali, ita sei haree fali no identifika ema ne’e. Ita sei kondena fó sansaun ba nia, nune’e labele halo tan, atu nune’e ita-nia komunidade bele asesu fali bee-moos hanesan baibain,” nia dehan.
Enkuantu daudaun ne’e komunidade aldeia Halekou tenke la’o kuaze metru 200-resin hodi ba kuru-bee iha mota no balun ne’ebé iha motorizada ba kuru-bee iha tanke distribuisaun Atubrau ne’ebé dook husi aldeia ho distánsia kilometru ida-resin.
Totál populasaun iha aldeia Halekou hamutuk 726 no Xefe família 149 no uma kain 83.
Notisia Relevante: BTL, E.P inisia fornese bee-moos ba komunidade Bobonaro no Covalima
Jornalista : Sergio da Cruz
Editór : Cancio Ximenes