iklan

NASIONÁL, DILI, HEADLINE, OPINIAUN

Orgullu ba Primeiru Ministru Malázia dada Timor-Leste sai membru plenu ASEAN  

Orgullu ba Primeiru Ministru Malázia dada Timor-Leste sai membru plenu ASEAN   

Moisés Vicente

Husi: Moisés Vicente

Iha semana hirak liubá, loron-Domingu, 26 Outubru 2025 nasaun Timor-Leste sai loloos ona envolve-an iha organizasaun Association of Southeast Asian Nations (ASEAN) nian ou, Perhimpunan Bangsa-Bangsa Asia Tenggara, ida-ne’e marka istória foun ba jerasaun foun foinsa’e sira hotu atu hatene. Timor-Leste la la’o mesak ona, envolve-an iha organizasaun lubuk ida, Organizasaun Nasaun Unida (ONU), Comunidade Países da Lingua Portugues (CPLP), G7+ no ASEAN rasik no nasaun maun alin iha nasaun seluk-seluk tan.

Benefísiu di’ak ba país Timor-Leste maka hodi asesu estudu komparativu ruma entre nasaun membru ASEAN hanesan nível edukasaun iha universidade, kultura, polítika, agrikultura, ekonomia, infraestrutura, seguransa, desportu, múzika, turismu, área estudu banding mídia no asuntu seluk-seluk tan.

La haluha mós hakarak agradese no obrigadu wain ba Primeiru Ministru (PM) Malázia Anwar Ibrahim, Sekretáriu Jerál ASEAN Li Qiang nia sai uma na’in ba plenu membru ASEAN hodi dada membru foun Timor-Leste ho numeru sanulu resin-ida (11), Sekretáriu Jerál ONU, António Guterres. Nomoos Prezidente Repúblika Demokrátika Timor-Leste, Dr. José Ramos Horta, Primeiru Ministru Repúblika Demokrática de Timor-Leste, Kay Rala Xanana Gusmão, inklui korpu Diplomátiku membru ASEAN, inklui uma kreda ka igreja jerál sira iha Timor.

Publikasaun iha mídia online sira fó-sai barak loos, hato’o parabéns no nasaun seluk fó bemvindo ba Timor-Leste sai membru organizasaun ASEAN, husi nasaun boot (power) sira seluk sai sasin mak Prezidente Repúblika Amérika, Donald Trump, Primeiru Ministru Austrália, ÁfriKa Súl, Prezidente Repúblika Brazil, Xina, Korea SÚl, Primeiru Ministru Nova ZelÁndia, Primeira Ministra Japaun, reprezentante Komisaun Europeia, ba reprezentante feto Embaixadór Malázia nia iha Timor-Leste ne’ebe lee-sai mensajen iha Dili, Largo Lecidere kapaas fó motivasaun ba Timor-Leste no nasaun lubuk sira seluk-seluk tan.

ASEAN nu’udar organizasaun ne’ebé harii ho objetivu atu hasa’e prosperiedade no dezenvolvimentu nasaun sira iha Sudeste Aziátiku. ASEAN hanesan abreviasaun ba Asosiasaun Nasaun Sudeste Aziátiku. ASEAN harii iha loron 08 fulan Agostu tinan 1967, iha Bangkok, Tailándia. Aman fundadór sira ASEAN nian maka Indonézia, Malázia, Filipina, Singapura no Tailándia. Brunei Darussalam tuir mai tama iha loron 7 fulan Janeiru tinan 1984, Vietname iha loron 28 fulan Jullu tinan 1995, Laos no Miánmar iha loron 23 fulan Jullu tinan 1997, Kamboja iha loron 30 fulan Abríl tinan 1999 no Timor-Leste iha loron 26 Outrubru 2025.

Aman fundadór ASEAN na’in-lima mak hanesan; Adam Malik husi Indonézia, Tun Abdul Razak husi Malázia, Narciso R. Ramos husi Filipina, S. Rajaratnam husi Singapura no Thanat Khotman husi Tailándia. Iha tempu ne’ebá, sira na’in-lima asina akordu ida ne’ebé koñesidu ho naran Deklarasaun ASEAN.

Deklarasaun badak ne’e trasa kona-bá estabelesimentu asosiasaun nasaun sira ba kooperasaun entre nasaun Sudeste Aziátiku no objetivu organizasaun ASEAN nian.(Fontes:https://alharaki.sch.id/apa-itu-asean-berikut-sejarah-asean-lengkap-beserta-tujuan-dan-prinsip-prinsipnya/).

Tuir istorikamente ne’ebé fó-sai husi atuál Prezidente Repúblika Timor-Leste, Dr. José Ramos Horta katak, uluk nia (Ramos Horta) sai hanesan diplomata no Ministru Negósiu Estranjeiru Timor-Leste nian iha tinan 1974, Timor-Leste mehi tiha ona hakarak tebes ona atu sai membru plenu Association of Southeast Asian Nations (ASEAN) nian. Ho hanoin hirak-ne’e sai hanoin koletivu, husi partidu polítika FRETILIN hamutuk partidu polítiku lubuk ida. Maibé luta refere seidauk realiza iha tempu ne’ebá, tanba Timor-Leste seidauk sai hanesan loloos nasaun soberanu ida. Luta ida-ne’e kontinua depois país Timor-Leste hetan independénsia no sai hanesan nasaun soberanu ne’ebé hetan fali ninia restaurasaun iha loron 20 fulan Maiu tinan 2002.

Depois tinan 2011 liubá, luta tama ba ASEAN aluta kontinua ba oin, to’o tempu partidu CNRT, PD kaer fali Governu lidera husi Primeiru Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão hamutuk ho partidu oposizaun FRETILIN, PLP, KHUNTO no partidu seluk-seluk tan.

Iha sorin seluk, Timor-Leste sai ona membru organizasaun membru ASEAN ona, saida mak ita atu halo, depois sai tiha ona membru ASEAN ne’e?. Tuir hakerek na’in nia hanoin ba Estadu- Governu Timor-Leste atu hareee buat balu ne’ebé fó-sai husi relatóriu balu husi Sosiedade Sivíl hanesan ONG La’o Hamutuk nia hanoin katak “Ami mós preokupa oinsá Akordu Merkadu Livre ASEAN nian bele garantia no proteje ekonomia rai laran husi dominasaun ekonomia esternu no proteje produtu doméstiku ne’ebé ita iha. Timor-Leste nia populasaun 66% moris ho atividade agrikultura subsisténsia, negósiu ki’ik sira iha merkadu tradisionál no dalan ninin sira. Infelizmente, setór ida-ne’e to’o agora seidauk sai setór prinsipál ne’ebé dudu kreximentu ekonomia Timor-Leste no estimula produsaun. Maski númeru agrikultura ne’ebé boot, maibé seidauk iha kbiit maka’as atu prodús no responde ba demanda doméstika, oinsá tenke kompete ho produsaun agrikultura husi nasaun membru ASEAN sira?”. (Fontes: https://g-rtv.com/blog/estetmentu-lao-hamutuk-kona-ba-adezaun-timor-leste-ba-membru-plenu-asean-ba-11/).

Iha parte seluk, hareee husi perspetiva Fundasaun Mahein (FM) nia hanoin relata katak “Debate jeopolítiku kona-bá Timor-Leste dala barak foka liu ba influénsia Xina. Dezde independénsia, Xina nia prezensa aumenta liu-husi projetu konstrusaun, komérsiu no kooperasaun bilaterál. Negosiante Xinés sira no ema Hakka sira hosi Makau nia papél boot iha ekonomia Timor-Leste durante tinan barak antes independénsia. Ohin loron, negósiu Xinés sira domina iha setór privadu, inklui setór retallu (fa’an sasán), konstrusaun no ospitalidade. Razaun ida ba papél ekonómiku ne’ebé boot liu husi ema Xinés sira iha Timor-Leste maka estrutura kooperasaun internasionál dezde independénsia ne’ebé la hanesan.

ONU no doadór osidentál sira konsentra liu ba harii instituisaun sira, rekursu umanu no governasaun demokrátiku, maibé menus liu ba infraestrutura fízika no komérsiu. Xina prenxe lakuna ne’e atu hala’o projetu sira ne’ebé vizivel no investimentu diretu iha setór ne’ebé parseiru sira seluk la halo.

Maioria atividade negósiu Xineza nian lejítimu, maibé kuantidade volume komérsiu no investimentu bo’ot tebes, no iha tempu hanesan Timor-Leste nia kapasidade regulatóriu fraku no sistema governasaun personalizad. Kondisaun hirak ne’e favorável tebes ba atividade krime organizadu. Aleinde ne’e, Timor-Leste nia esperiénsia halo atividade klandestina kria rede podér ne’ebé metin no matenek iha segredu, lojístika no negósiu informál. Kapasidade sira ne’e util tebes atu halo negósiu korruptu no krime organizadu.

Akontesimentu foin lalais ne’e kona-ba empreza kriminoza ne’ebé envolve sidadaun Xinés sira hamosu asaun governu no relatóriu internasionál. Posibilidade katak parseiru sira ASEAN nian ka atór rejionál seluk hato’o preokupasaun katak atividade sira ne’e bele estraga Timor-Leste nia pozisaun nu’udar membru potensiál ASEAN. ASEAN rasik prioritiza estabilidade no reputasaun rejionál, no membru sira preokupa hela ho ekonomia kriminál sira ne’ebé buras iha rejiaun. Governu nia desizaun atu kansela lisensa i Gaming no foti asaun hasoru sentru fraude sibernétiku sira foin mosu antes adezaun ba ASEAN. Governu nia rezolusaun atu kansela lisensa iGaming nian mos mensiona preokupasaun kona-ba Timor-Leste nia “reputasaun internasionál”.

Ikus liu, liga ba problema balu temi iha leten, Estadu-Governu Timor-Leste tau matan no hareee, se lae nasaun membru ASEAN lori ita-nia riku soin hotu balu ba tasi sorin, lori osan dolar Amérika ba hotu rai-li’ur, Timor-Leste hela de’it mak osan sentavu de’it no osan dolar sorin de’it.

Ministériu relevante sira hareee asuntu hirak-ne’e, tanba ida-ne’e di’ak ba futuru Timor-Leste ba ita-nia oan sira nian. No Ita Timor-Leste mos prontu lori produtu lokál ba fa’an iha merkadu nasaun membru ASEAN nian, kafé, foos-rai, batar no produtu sira seluk tan. Husu ba Parlamentu Nasionál tau lei foun ruma hodi regula nasaun membru ASEAN hodi asesu mai Timor-Leste, ne’ebé hakarak investe loke fábrika ruma iha Timor, nune’e nasaun membru ASEAN disiplina iha ita-nia rain. Tanba ita hotu haree ona katak ema estranjeiru balu ne’ebé loke kumu isin iha kapitál Dili, dala ruma loke buat oioin iha-ne’ebá. Kuidadu mós grupu krime organizadu-terorizmu sira, husu seguransa nasional polísia kontrolu ho rigór, maibé nafatin respeitu ema seluk nia direitu umanu.

*Artigu ida-ne’e la reprezenta instituisaun ne’ebé hakerek na’in haknar-an ba, maibé artigu ida ne’e opiniaun pesoál. Hakerek Na’in: Manorin iha Colégio São José Operário, Díli. Iha Sujestaun ruma bele haruka iha email: vicentemoises0782@gmail.com ou liga +6707532 0690.

iklan
iklan

Leave a Reply

iklan
error: Content is protected !!