DILI, 12 outubru 2019 (TATOLI)—Prezensa Amu Papa João Paulo II iha Tasi-Tolu, Timor-Timur, 12 Outubru 1989, husik hela motivasaun be forte. Motivasaun ba autodeterminasaun. Realidade hatudu, molok Amu Papa vizita Timór, joven barak ta’uk ko’alia kona-ba independénsia. Maibé, hafoin Amu Papa halo vizita mai Timór, joven sira ko’alia kona-ba ukun rasik-aan namanas iha fatin-fatin.
Atu haktuir di’ak liután istória Tasi-Tolu, eis Líder Juventude Rezisténsia, Aleixo Cobra (AC) foti ninia lian liuhusi entrevista eskluziva iha Jornál Semanál Matadalan, iha nia eskritóriu, Otél Luz Clarita, Dili, tersa (01/10/2013), ne’ebé Agência Tatoli sita, sábadu ne’e.
Oinsá importánsia hosi Prezensa Amu Papa João Paulo II iha Timór, 12 Outubru 1989?
AC: Importánsia ne’e boot tebe-tebes. Tanba fanu hikas fali juventude timoroan atu defende rai ida-ne’e ba independénsia. Altura kuandu Santo Padre seidauk mai, joven barak mak la hanoin atu ukun-aan. Basá, Indonézia kria polítika ida hodi atrai joven sira para destroe tiha pensamentu ba ukun rasik-aan. Polítika ne’ebé Indonézia kria mak hanesan Kosgoro, Pemuda Pancasila no selu-seluk tan.
Bainhira Santo Padre mai, grupu ki’ikoan ida hosi eskola Externato São José Balide komesa organiza malu para halo demonstrasaun hasoru Amu Papa. Demonstrasaun ne’e ho objetivu atu hatudu ba mundu katak ezisténsia luta ba libertasaun nasionál ne’e sei eziste hela. Se momentu ne’e mak la halo, ita bele hateten katak funu sei naruk tebe-tebes. Purké, sé mak atu mai tan para aspira ita-nia hakarak ne’e?
Prezensa ne’e mós fó impaktu pozitivu maka’as loos. Durante ne’e, Ministru Negósiu Estranjeiru Indonézia, Ali Alatas, ko’alia ba internasionál katak problema iha Timór laiha ona maibé hafoin Amu Papa vizita Timór, Ali Alatas rasik rekoñese katak Timór nia problema ne’e sai hanesan fatuk-ki’ik iha Indonézia nia sapatu laran (kerikil dalam sepatu). Signifika katak bainhira fatuk-ki’ik ne’e kontinua iha sapatu laran, sei sona sira-nia ain sai kanek to’o infesaun.
Pozitivu ida tan mak kuandu seidauk halo asaun pasífika hasoru Amu Papa, ami sosializa palavra “ukun-aan” ba joven ne’e ami ta’uk. Maibé, liu tiha ida-ne’e, ami ko’alia avontade. Kualkér eskola, ami ba ko’alia livre ona tanba iha dalan ona. Joven sira hahú ko’alia namanas kona-ba autodeterminasaun.
Oinsá Amu Papa bele hakat to’o iha Timór?
AC: Programa kona-ba prezensa Amu Papa iha Timór ne’e, ita ko’alia kona-ba elit polítika. Ha’u hanoin katak Santo Padre to’o iha Timór tanba liuhosi Igreja Katólika, liuliu ita-nia Bispu Don Carlos Filipe Ximenes Belo nia esforsu. Prezensa ne’e ho objetivu oinsá Amu Papa bele sente no haree rasik ho matan povu Timór nia terus no halerik.
Ita-boot sira momentu halo manifestasaun ne’e ho idade oinsá?
AC: Momentu ami halo manifestasaun ne’e ami sei SMP (pre-sekundáriu) no SMA (sekundáriu) de’it. Ami la’ós universitáriu. Universitáriu iha momentu ne’e dukur hotu. Tanba ne’e mak kuandu ami halo manifestasaun hotu tiha depois mai iha rezidénsia Amu Bispu iha Lecidere, Santo Padre dehan katak universitáriu ne’e sei dukur hela, maibé estudante SMP no SMA hadeer ona. Ida-ne’e realidade ne’ebé akontese iha altura ne’ebá. Iha parte ida, sorte be Igreja Katólika ne’e loke netik eskola Externato São José Balide. Profesór sira ne’ebé mak hanorin iha eskola refere, sira-nia pensamentu ba ukun-aan ne’e maka’as. Kuandu sira hanorin ami, sira sempre liga ba istória no jeografia Timór nian. Sira la hanorin diretamente polítika ba alunu sira maibé sira hanorin através istória no jeografia. Entaun, hosi ne’e, hahú hanorin joven balun para hametin pensamentu unidade nasionál.
Ida-ne’e mak momentu ne’e ami konsege organiza manifestasaun, maibé difísil tebe-tebes hodi tama ba Tasi-Tolu asiste misa, liuliu maluk sira ne’ebé lori espanduk. Ami balun mós momentu ne’e hanesan eskuteiru. Eskuteiru tama ba Tasi-Tolu ne’e fásil tanba ami koopera di’ak ho polísia sira. Maibé, sira hosi grupu Kuluhun, Bemori no Bairru Pité ne’ebé lori espanduk ne’e difísil tebe-tebes. Difísil tebes tanba barreira polísia no militár sira ne’e hamutuk dalas hitu (tujuh lapis). Maski nune’e, ami konsege tama ba. Ami ne’ebé halo manifestasaun ne’e la liu ema ema na’in-60. Grupu hosi eskola Externato mak organiza manifestasaun ne’e. Ami ne’ebé organiza manifestasaun ne’e mak hanesan Sr. Koronél Danonius “Adanu” (Pedro Klamar Fuik), José Manuel Fernandes “Nakfilak” (kuadru FRETILIN), Atino Breok, Chiquito Panglima (atuál ofisiál PNTL), António Aitahan Matak (atuál Koordenadór Jerál CPD-RDTL) no ha’u rasik. Estudante hosi eskola seluk ne’ebé apoiu manifestasaun ne’e mak estudante Eskola Tékniku Profisionál Fatumaca, Gariuai, Baucau.
Oinsá ita-boot sira bele tama ho espanduk maski TNI no polísia iha barreira hitu mak halo seguransa?
AC: Ita lalika repete filafila tanba FRETILIN hanorin kedas iha gerilla laran. FRETILIN kuandu hanorin ona gerilla, entaun joven mós momentu ne’e gerilla maka’as. Tátika ne’ebé ami uza hodi lori tama espanduk mak; kolega feto sira no mane sira ne’e hatais tiha espanduk iha kalsa laran mak lori tama ba. Estratéjia seluk mak inkosta intelijen hodi lori tama espanduk.
Karik Amu Papa konsege haree espanduk ne’ebé ita-boot sira hatudu?
AC: Sim. Iha misa nia rohan bainhira Amu Papa hateke ba sarani sira hodi koa’lia laifuan “Misa hotu ona fila ho Kristu nia pás”, iha biban ne’e kedas hotu-hotu loke espanduk hasoru Amu Papa no hakilar autodeterminasaun. Iha altura ne’e mós, Sr. Lucas (Adanu nia maun) atu ko’alia diretamente ba Amu Papa liuhosi mikrofone, maibé timoroan sira be pro integrasaun taka tiha ahi entaun la konsege. Nia tenta ko’alia de’it maibé Amu Papa la rona tanba lian la forsa. Maski nune’e, Amu Papa foti liman hela ba ami.
Espanduk ne’ebé ita-boot sira hatudu ne’e halo iha fatin ne’ebé?
AC: Ami halo iha eskola, Kuluhun, Bemori no Bairru Pité. Espanduk ne’e hakerek ho lian Portugés no Inglés. Konteúdu hosi espanduk ne’e mak Timór hakarak independénsia, povu hakarak livre, povu hakarak husu autodeterminasaun, povu hakarak kria referendu iha Timór, Igreja Katólika tenke tau-matan ba povu Timór nia rezisténsia ne’e, FALINTIL iha ai-laran sei eziste, Portugál tenke defende povu Timór nia direitu no selu-seluk tan.
Ita-boot sira sente laiha risku bainhira halo manifestasaun?
AC: Ami hatene katak konsekuénsia ikus ne’e todan. Konsekuénsia ikus ne’e balun sei mate no balun sei tama kadeia. Maibé, ida-ne’e mak únika solusaun. Laiha tan dalan seluk. Tanba, altura ne’e, tempu osan-mean tebes ba ami. Ami tenke aproveita duni.
Sé mak sei responsabiliza bainhira ita-boot sira mate no hetan kapturasaun?
AC: Buat ida funu ba libertasaun povu no nasaun ne’e pertinente. Tan ne’e, sé mak atu responsabiliza ne’e ami la hanoin hetan iha momentu ne’ebá. Ami hakarak momentu ne’e xoke lai, depois to’o saida mak akontese, akontese tiha ba pois ita haree. Tanba ami mós lakohi haree ona atitude Indonézia ne’ebé kruel ne’e.
Karik ita-boot sira mós kontaktu ho FALINTIL molok halo manifestasaun?
AC: Ami sempre kontaktu permanente ho saudozu David Alex “Daitula” iha Rejiaun II. Ami kontaktu liuhosi karta no estafeta. Estafeta mak Saturnino “Brani Nafatin” no António Aitahan Matak. Señor Aitahan Matak kuaze loroloron hamutuk ho ami. Kualkér reuniaun ka asaun, ami sempre liuhosi Aitahan Matak mak fó hatene tutan ba katuas Daitula.
Saudozu Daitula nia lia menon ba manifestasaun ne’e hanesan ne’ebé?
AC: Nia (Daitula) fó apoiu tomak. Nia dehan, konsekuénsia ne’e sei todan ba imi maibé imi hanesan povu nia matadalan, hakarak ka lakohi imi tenke halo. Labele tauk mate. Mate tanba defende lia-loos ne’e ita mate hotu mós laiha problema.
Hafoin misa ramata, saida mak akontese?
AC: Ha’u hanoin katak antes loke espanduk ne’e, grupu autonomista sira-ne’e barak mak hamriik iha leten ne’ebá (besik palku ne’ebé Amu Papa halo misa ba). Entre grupu otonomista sira ne’e, balun agora iha Indonézia no balun agora sai ministru ona iha Timór. Sira la satisfeitu bainhira haree ami loke espanduk hodi hatudu ba Amu Papa. Entaun, otonomista hanesan Chiquito Osorio (eis Governadór Abílio Osório Soares nia maun-alin) nervu hodi tuda kadeira no meza ba manifestante sira. Sira dehan, asaun ne’ebé ami halo ne’e hafo’er sira-nia naran no Igreja nia naran. La’ós militár Indonézia mak halo uluk. Sé mak halo uluk ne’e, timoroan pro integrasaun mak halo uluk asaun tuda. Sira bolu ami dehan ami bandidu no ami la hatene edukasaun. Ne’e timoroan mak ko’alia. Indonézia la koñese ami. Militár sira konsege hadau duni espanduk no kaptura ami balun.
Oinsá ho ita-boot nia pozisaun iha momentu ne’ebá?
AC: Bainhira asaun ne’e hotu tiha, komu ha’u hanesan eskuteiru, ami rekua filafali mai iha ami nia akampamentu iha Comoro. Bainhira ami to’o iha akampamentu Comoro, tanba kamarada José Manuel “Nakfilak” no Adanu nia naran mós tama iha lista TNI (Tentara Nasional Indonesia), entaun sira dezloka ba iha Bispu Don Carlos nia rezidénsia iha Lecidere atu proteje-aan. Ha’u mós hetan persegidu, entaun ha’u dezloka ba uma ida iha Lecidere (besik rezidénsia Bispu). Eskola São José mós hetan konsekuénsia. Tanba ami na’in hira ne’e nia hahalok, ikus mai Governu Indonézia deside taka iha eskola ne’e iha tinan 1990. Taka tanba eskola ne’e hanorin polítika ba estudante atu halo polítika kontra Indonézia.
Momentu ne’e ami fahe malu. Ami hateten ba malu katak grupu ida tenke tama iha rezidénsia Bispu para bainhira hetan kapturasaun karik, grupu ida seluk ne’e halo fali buat ketak ida. Ami konsege halo duni. Basá, Kamarada Nakfilak ho kamarada sira seluk hetan kapturasaun, ami halo fali asaun pasífika hasoru Jhon Monson (embaixadór Estadu Unidu Amérika ba Indonézia) iha Hotel Turismo, Lecidere, iha 17-19 Janeiru 1990. Objetivu halo manifestasaun ne’e atu ezije ba Jhon Monson para liberta fali ami-nia prizioneiru sira. Manifestasaun hasoru Jhon Monson ne’e iha duni rezultadu. Hafoin Jhon Monson fila hikas bá Jakarta, ami-nia kamarada Nakfilak, Adanu no sira seluk-tan hetan libertasaun totál hosi kadeia.
Bispu Don Carlos nia reazen ba manifestasaun ne’e saida?
AC: Iha momentu ne’ebá ne’e, Don Carlos hahú hakribit ona Governu Indonézia nia hahalok. Kualkér asaun ne’ebé ami halo, nia sempre apoia totál. Apoiu morál no materiál. Aléinde ne’e, padre sira ne’ebé fó apoiu totál ba ami-nia luta mak Padre Filomeno Jacob, Leão, Cunha no Domingos Maubere. Ami sempre konsulta ho sira tanba sira mak sai hanesan ami-nia lideransa másimu.
Sé mak motiva ita-boot sira hodi mehi ba ukun-aan?
AC: Ha’u hanoin, ita sira ne’ebé halai ba iha ailaran, sei la gosta ita nia funu maluk sira ne’ebé lidera hosi matebian Soeharto. Ami moris kuandu sai ona adultu (SD kelas 5 ka SD kelas 6), ami la gosta kedas ona Indonézia. Tanba atitude militár Indonézia ne’e ita haree momoos hela. Oho ita-nia inan, aman no maun alin sira. Istória mós hanorin kedas ita iha ai-laran katak ita bele tún ba vila, maibé ita labele lakon ita-nia direitu ba independénsia. Entaun, ami nunka haluha lakon.
Notísia relevante : Prezensa Amu Papa iha Timor, Inisiativa Governadór Timor-Timur
Jornalista: Xisto Freitas
Editora: Maria Auxiliadora
