DILI, 02 juñu 2023 (TATOLI)—Foho lulik Cacusa ne’ebé hori uluk pertense ba Mambae sira bainhira seidauk iha divizaun territoriál ne’e, lia-na’in Mambae sira sempre halo serimónia rituál iha foho aas entre foho kiik-oan sira be haleu sidade Dili ne’e, ho rituál “Hatuur Batar Ruin” no rituál seluk be hanaran “Bolu Udan”.
Inisiativa transforma foho lulik sai sítiu turistíku rekijiozu ne’e, mai hosi Pároko Santa Terezinha do Meneinho Jesus Bedois, Pe. Alberty Morato, hodi nakfilak foho lulik ne’e monumentu “Jesus Sa’e Ba Lalehan” ne’ebé hetan apoi hosi sarani sira iha parokia Bedois.
Foho lulik Cacusa lokaliza iha área aldeia Lenuk-Hun, suku Camea, postiu administrativu Cristo Rei, munispiu Dili ne’e, nu’udar foho kiik-oan lubuk ida-ne’ebé haleu sidade Dili no entre foho kiik-oan sira-ne’e, ida mak aas liu no sai lulik iha parte Dili Leste mak foho CACUSA, aleinde foho kiik-oan seluk hanesan foho Fatucama (Cristo Rei hatuur ba ne’e) no tuir fali mak foho Mauklau-Ulun, Birobo no Talikata.
Hori beiala sira-nia tempu, lia-na’in Mambae sira sempre hala’o rituál iha foho lulik CACUSA nia leten. Rituál ne’ebé Lia-na’in sira hala’o mak rituál “Hatur Batar Ruin” no rituál seluk mak “Bolu Udan”.
Rituál Hatur Batar Ruin ne’e, lia-na’in sira hala’o bainhira iha tempu kuda batar, ho objetivu mak husu lisensa lisensa ba “lulik” no “Maromak” atu kuda ho ai-han oioin inklui batar ne’ebé ho esperansa katak ai-han ne’ebé sira kuda ne’e sei hetan rezultadu produtu ne’ebé di’ak.
Tuir tradisaun “Hatuur Batar Ruin” ne’e iha foho tutun ka iha ai-hun lulik ida ka fatuk hun be lulik, ne’ebe hanaran “Fatian”. Fatian ne’e, tuir tradisaun, katak fatin lulik ida hodi tau matan ba to’os sira atu bele isin ka rezultadu ne’ebé di’ak.
Hori uluk liu, foho lulik ne’e beiala sira seidauk tau ka fó naran, maibé hafoin lia-na’in Mambae hala’o atividade rituál “Hatuur Batar Ruin” kada tinan, nune’e mak sira bolu fatin ne’e naran “Batar Ruin” ne’ebe iha dalen Mambae katak “Kakusan” ka “CACUSA”.
Aleinde sai fatin lulik ba rituál “Hatuur Batar Ruin”, iha foho lulik CACUSA nia leten ne’e mós sai fatin atu halo rituál “Bolu Udan” ne’ebé ema Mambae dehan “KAOUSA””ka ho dalen tetun dehan “HATUUN UDAN”.
Rituál “KAOUSA” ne’e, sira halo bainhira kuda tiha ona batar no ai-horis seluk, bainhira udan la mai (tun) karik, maka kuku sira hamutuk ho to’os-nain sira lori animál (hanesan manu; fahi, bibi), ai-han, lilin, tua, osan-mutin no osan-mean ba foho tutun (Fatian) hodi hamulak no harohan ba “lulik” noa “Maromak” atu bolu udan (hatuun udan) atu hamatak sira-nia to’os.
Ho rituál rua ne’ebé mak beiala sira Mambae hala’o iha fatin ne’e, mak to’o ikus lia-na’in Mambae sira konkorda hodi fó naran ba foho lulik ne’e sai foho CACUSA.
Istórikamente, antes funda sidade Dili, grupu foho sira-ne’e mak sai rai ketan (fronteira) ba Aileu no Laclo (Manatuto), no uluk liu liurai Laclo mós ukun to’o iha Akanunu, molok harii Metinaro iha dekade 60 ne’e parte hosi Dili.
Hafoin kapital Timor Portugés muda hosi Lifau mai Karketu Mota-Ain ka Motael, transforma tiha fatin ne’e sai sidade ho naran Dili. Momentu ne’eba, iha lisan Karketu Mota-Ain no Bidau Manumata no Cacusa pertense ba ukun Bidau Manumata.
Tuir kre (fiar), Lulik Bidau Manumata, foho Cacusa halo parte ba ukun Lulik Masin no Ahu ne’ebé tetu no hein hosi Uma Lisan Bilese no Uma Lisan Ausmeta. Masin no Ahu nu’udar naran lulik Dili nian.
Iha tinan 280 liu ba, teki-teki iha mudansa moris iha Bidau Manumata no altura ne’eba Bidau Manumata ukun hosi Aintoin Sarin ne’ebé orienta hodi harii knua kiik ida iha areadores foho Cacusa, tanba iha fatin ne’eba mak to’os Bidau nian. To’o ikus, knua kiik ne’e naran Leunfun no to’o orasc ne’e muda naran ba Lenuk-Hun (aldeia Lenuk-Hun.
Jornalista : Osória Marques
Editór : Cancio Ximenes
