DILI, 12 outubru 2023 (TATOLI)—Hateke fali ba iha loron horisehik nian, Timor-Leste hanoin hikas Amu Papa João Paulo II mai vizita Timor-Timur (Timor-Leste) iha kinta-feira loron 12 fulan-outubru 1989 no halo misa iha Tasi-Tolu, Dili.
Notísia Relevante: Papa João Paulo II vizita TL, juventude realiza manifestasaun aberta dahuluk
Ohin, iha kinta-fera loron 12 fulan-outubru 2023, Timor-Leste komemora loron Amu Papa João Paulo II ba dala-34 (12 outubru 1989-12 outubru 2023) ne’e, hodi hanoin hikas memória pasada ne’ebé liu tiha ona.
Iha biban ne’eba, Amu Papa João Paulo II husik hela mensajen ba sarani no juventude Timor-Leste liuhosi fó korajen ba timoroan sira atu luta ba Timor-Leste nia ukun rasik-aan hodi hateten imi masin rai nian no naroman mundu nian.
“Maun-alin ho bin feton sira. “Imi masin rai nian… Imi naroman mundu nian” (Mateus 5,13-14). Liafuan hirak ne’e, Jesus nia Liafuan, ne’ebé hato’o ba nia eskolante sira. Ohin, Amu Bispu Roma nian, hato’o ba imi, Kristu nia eskolante sira iha Timor Lorosa’e, Dioseze Dili. Hosi liafuan hirak ne’e, ita moris hamutuk iha dalan ida de’it; hosi liafuan hirak ne’e ita simu naroman atu moris nu’udar sarani. Nu’udar Amu Bispo Roma nian no São Pedro nia saseluk, ha’u hato’o ha’u lia Ksolok nian ba imi hotu ne’ebé halibur aan iha ne’e” Papa João Paulo II hateten bainhira vizita Timor-Leste liuhosi ninia omilia iha misa pontifice iha Tasi-Tolu, Dili, kinta (12 outubru 1989) liubá ne’e.
Papa João Pulo II hato’o nia saudasaun ba Administradór Apostoliku Dili nian, Bispu Dom Carlos Filipe Ximenes Belo, SDB, ba Bispo Pain Ratu no Manteiro no Nai lulik sira hotu, relijiozu hotu-hotu no sarani tomak iha Dioseze rai Timor nia laran.
“Imi wa’in mai hosi dook ho susar no terus hosi imi uma-kain, hosi Timor Lorosa’e no Loromonu atu harosu no hamutuk ho Amu Papa. Ha’u fó obrigadu ba imi hotu, liuliu ba imi ne’ebé servisu maka’as atu ohin ita bele hasoru malu,” Papa hateten.
Prezensa Amu Papa João Paulo II iha Tasi-Tolu ne’e husik hela motivasaun be forte liuliu motivasaun ba autodeterminasaun, tanba realidade hatudu katak molok Amu Papa vizita Timór, joven barak ta’uk ko’alia kona-ba independénsia maibé hafoin Amu Papa halo vizita mai Timór, joven sira hahú brani ko’alia kona-ba ukun rasik-aan.
“Importánsia ne’e boot tebe-tebes. Tanba fanu hikas fali juventude timoroan atu defende rai ida-ne’e ba independénsia. Altura kuandu Santo Padre seidauk mai, joven barak mak la hanoin atu ukun-aan. Basá, Indonézia kria polítika ida hodi atrai joven sira para destroe tiha pensamentu ba ukun rasik-aan,” Antigu Líder Juventude Rezisténsia, Aleixo Cobra, hateten ba jornalista iha 2013 liubá ne’e.
Papa nia prezensa ne’e mós fó impaktu pozitivu tanba drante ne’e, Ministru Negósiu Estranjeiru Indonézia, Ali Alatas, ko’alia ba internasionál katak problema iha Timór laiha ona maibé hafoin Amu Papa vizita Timór, Ali Alatas rasik rekoñese katak Timór nia problema ne’e sai hanesan fatuk-ki’ik iha Indonézia nia sapatu laran (kerikil dalam sepatu).
Tanba ne’e, bainhira Santo Padre halo misa iha Tasi Tolu ne’e, grupu kiik-oan ida hosi eskola Externato São José Balide komesa organiza malu halo demonstrasaun hasoru Amu Papa João Paulo II iha misa ne’e nia rohan.
“Demonstrasaun ne’e ho objetivu atu hatudu ba mundu katak ezisténsia luta ba libertasaun nasionál ne’e sei eziste hela. Se momentu ne’e mak la halo, ita bele hateten katak funu sei naruk tebe-tebes. Purké, sé mak atu mai tan para aspira ita-nia hakarak ne’e,” Aleixo Cobra hateten.
Nia hateten, Santo Padre to’o iha Timór tanba liuhosi Igreja Katólika liuliu Administradór Apostoliku Dili nian, Bispu Dom Carlos Filipe Ximenes Belo, SDB, ninia esforsu tanba Papa nia prezensa ne’e ho objetivu oinsá bele sente no haree rasik ho matan povu Timór nia terus no halerik.
Ho nune’e, iha misa pontifice ne’e nia rohan, juventude rezisténsia hanesan atual MInistru Defeza Pedro Klamar Fuik, José Manuel Fernandes “Nakfilak” (kuadru FRETILIN), Atino Breok, Chiquito Panglima (atuál ofisiál PNTL), António Aitahan Matak no Aleixo Cobra organiza menifestasaun hasoru Amu Papa ne’ebé apoiu hosi estudante Eskola Tékniku Profisionál (STM-Sekolah Teknik Menengah) Fatumaca, Gariuai, Baucau.
“Iha misa nia rohan bainhira Amu Papa hateke ba sarani sira hodi koa’lia laifuan “Misa hotu ona fila ho Kristu nia pás”, iha biban ne’e kedas hotu-hotu loke espanduk hasoru Amu Papa no hakilar autodeterminasaun. Iha altura ne’e mós, Lucas (Adanu nia maun) atu ko’alia diretamente ba Amu Papa liuhosi mikrofone, maibé timoroan sira be pro integrasaun taka tiha ahi entaun la konsege. Nia tenta ko’alia de’it maibé Amu Papa la rona tanba lian la forsa. Maski nune’e, Amu Papa foti liman hela ba ami,” nia dehan.
Konteúdu hosi espanduk ne’e, nia hateten, mak Timór hakarak independénsia, povu hakarak livre, povu hakarak husu autodeterminasaun, povu hakarak kria referendu iha Timor-Leste, Igreja Katólika tenke tau-matan ba povu Timor nia rezisténsia ne’e, FALINTIL iha ai-laran sei eziste, Portugál tenke defende povu Timor nia direitu no selu-seluk tan.
Antes atu halo manifestasaun hasoru Amu Papa nia vizita ne’e, joven rezisténsia hirak ne’e sempre kontaktu permanente ho saudozu David Alex “Daitula” iha Rejiaun II, kontaktu liuhosi karta no estafeta mak Saturnino “Brani Nafatin” no António Aitahan Matak, tanba Aitahan Matak kuaze loroloron hamutuk ho sira iha kualker reuniaun ka asaun.
“Kataus Daitula) fó apoiu tomak. Daitula dehan, konsekuénsia ne’e sei todan ba imi maibé imi hanesan povu nia matadalan, hakarak ka lakohi, imi tenke halo manifestasaun. Labele tauk mate. Mate tanba defende lia-loos ne’e ita mate hotu mós laiha problemam” Aleixo Cobra haktuir saudozu Daitula nia lia-tatoli.
Vizita João Paulo II hametin Frente Armada nia esperansa
Entretantu, antigu Prezidente Repúblika (PR), Francisco Guterres ‘Lú Olo’, rekoñese katak vizita Papa João Paulo II iha Timor-Leste iha loron 12 outubru 1989, iha Tasi-Tolu, lori esperansa ba Frente Armada hodi laran metin liután katak loron ida sei realiza mehi ba ukun rasik-aan.
“Ha’u aproveita fó hanoin katak, ami kombatente sira iha Frente Armada hasa’e duni ami-nia esperansa no ami-nia fiar katak ami sei fila ba iha ida-idak ninia uma-kain no moris ho hakmatek no ksolok. Vizita hosi Amu Papa João Paulo II, halo ami hakbiit-aan liután katak mehi ba ukun-aan sei akontese duni no hametin liután sentidu solidariedade no espíritu fraternidade entre ita timoroan,” Lú Olo hateten iha Misa Agradesimentu tinan 30 vizita Papa João Paulo II iha Tasi-Tolu, kuarta (30 outubru 2019).
Nia dehan, Povu no Estadu Timor-Leste sente gratidaun ba misaun Papa João Paulo II, tanba ne’e, Governu dahuluk deside kedas harii monumentu istóriku iha foho leten Tasi-Tolu nian atu fó hanoin ba mundu kona-ba jestu simbóliku esperansa hosi Amu Papa João Paulo II ba timoroan hotu-hotu tantu katóliku ka la katóliku.
“Ho naran Estadu Timor-Leste nian, Prezidente Repúblika hakarak agradese mós ba Igreja Katólika ne’ebé ajuda hametin Timor-Leste nia Rezisténsia Kulturál durante tinan 25 no fó mós mahon no naroman ba timoroan hotu bele hakbiit-aan nu’udar povu ho identidade rasik to’o ohin loron,” nia dehan.
Notísia Relevante: Santu Padre Nia Vizita Hafraku Indonézia Nia Diplomasia
Jornalista : Nelson de Sousa
Editór : Cancio Ximenes
