DILI, 20 novembru 2023 (TATOLI)—Ministru Prezidénsia Konsellu Ministru (PCM, siglá portugés), Agio Pereira, hateten nu’udar proponente ba proposta-lei númeru 2/VI(1a), terseira alterasaun lei númeru 3/2014, 18 juñu, ne’ebé kria Rejiaun Administrativa Espesiál Oé-Cusse Ambeno (RAEOA) no estabelese Zona Espesiál Ekonomia Sosiál no Merkadu no Ataúro hakarak atu hadi’a.
Notísia Relevante: FRETILIN lamenta alterasaun lei kriasaun RAEOA-ZEESM
“Ha’u lee ho atensaun deklarasaun polítika bankada FRETILIN nian semana kotuk. Ha’u hakarak hato’o de’it katak, ha’u konsidera katak ne’e hanesan oportunidade di’ak ida para ita avansa duni ho prosesu RAEOA ninian. Avansa para atu hadi’a no atu promove mós seguransa jurídika no kultura rigór ida iha RAEOA,” nia hateten liuhosi intervensaun iha reuniaun plenária PN ba debate proposta-lei ne’e iha finál globál, iha sala plenária PN, segunda ne’e.
Nia parte hato’o ona iha debate jeneralidade ba proposta-lei ne’e katak, IX Governu Konstituisionál hakarak permite dezenvolvimentu ekonómiku sosiál ida-ne’e bele iha nia impaktu pozitivu ba hotu-hotu.
“Ha’u dehan no sita, IX Governu Konstituisionál lakohi impede dezenvolvimentu ekonómiku, sosiál iha ita-nia país no ita-nia rai tomak ninian. Pwlu kontráriu IX Governu Konstituisionál hakarak permite dezenvolvimentu ekonómiku sosiál ida-ne’e bele iha nia impaktu pozitivu ba hotu-hotu,” nia hateten.
Tanba ne’e, nesesáriu duni atu kria instrumentu legál ne’ebé Governu bele interven iha zona mais desfavorisida atu halo intervensaun ida-ne’e ba populasaun tomak, impoin mós posibilitar kuandu kriasaun zona espesiál dezenvolvimentu ekonómiku hanesan rezime ida-ne’ebé ema hotu-hotu konstitui ka sentru ba hotu nian.
Antes ne’e, Ministru Prezidénsia Konsellu Ministru (PCM, siglá portugés), Agio Pereira, aprezenta proposta alterasaun lei RAEOA ne’ebé Governu aprezenta iha objetivu prinsipál lima.
Objetivu dahuluk, hakarak atu hadi’a estatutu RAEOA no atualiza estatutu ne’e hodi hatudu mudansa iha jestaun administrasaun públika nasionál no finansa públika.
“Proposta ne’e, ninia objetivu mós mak atu ajusta dispozisaun kona-ba relasaun tutela no superintendénsia ne’ebé Governu tenke ezerse, hanesan órgaun soberanu kona-ba rejiaun ne’e. Proposta ne’e mós propoin atu hametin mekanizmu kontrolu no autonomia orsamentál no finanseira RAEOA nian, nune’e bele hanesan liu ho setór públiku administrativu,” nia dehan.
Ho proposta lei ne’e, Governu propoin atu hasai posibilidade RAEOA nian atu iha rejime fiskál rasik, hodi mantein unidade rejime tributáriu nasionál.
Maske nune’e, proposta ne’e sei permite hodi kria impostu espesífiku, taxa impostu nian ne’ebé la hanesan no atribui parte balun hosi impostu ne’ebé kobra ona iha rejiaun hanesan reseita lokál.
Objetivu daruak, atu hasai lei númeru 3/2014, 18 juñu, konseitu kona-ba ordenamentu jurídiku estranjeiru, hanesan orden ezekutiva, ne’ebé laiha suporte konstitusionál no la tuir realidade lokál.
Ida-ne’e sei permite katak RAEOA fó-sai regulamentu administrativu rejionál sira, bainhira regra sira-ne’e tuir lei ne’ebé vigora iha territóriu nasionál.
Objetivu datoluk, atu integra norma sira-ne’ebé hatuur ona iha dekretu-lei númeru 5/2015, 22 janeiru, ba lei númeru 3/2014, tanba Governu konsidera norma sira-ne’e tenke trata tuir lei hosi Parlamentu Nasionál.
Proposta ne’e buka atu estabelese ho loloos asuntu sira-ne’ebé kompete eskluzivamente ba Governu no ba matéria sira-ne’ebé bele delega ka bele halo de’it hosi RAEOA.
Asuntu sira hanesan defeza, seguransa, orden públika, relasaun externa, kooperasaun bilaterál no multilaterál no atividade petrolífera tenke nafatin iha kompeténsia eskluziva hosi Governu.
Objetivu dahaat, atu ajusta estatutu RAEOA tuir klasifikasaun ne’ebé estabelese ona iha tinan 2022 hosi Tribunál Rekursu, ne’ebé integra ba iha administrasaun indireta Estadu.
Ida-ne’e signifika katak, Prezidente Autoridade Rejiaun bainhira hala’o ninia kna’ar tenke presta konta ba Primeiru-Ministru kona-ba ninia serbisu no dezenvolvimentu sosiu ekonómiku rejiaun nian.
Objetivu dalimak, hakarak atu delega definisaun hosi zona espesiál sira dezenvolvimentu ekonómiku nian ba diploma ketak ida, tanba ne’e tenke retira referénsia sira hotu kona-ba ZEESM Oé-Cusse no Ataúro nian, hosi lei númeru 3/2014, 18 juñu.
Governante ne’e hateten, IX Governu Konstitusionál mai aprezenta inisitiava alterasaun ne’e hakarak povu Oé-Cusse tomak nia moris di’ak, no la hanoin atu halakon rejime zona espesiál sosiál merkadu nian maibé atu kria modelu ida-ne’ebé bele adota iha parte hotu-hotu hosi territóriu nasionál.
Ida-ne’e, atu permite katak ema hotu bele iha asesu ba dezenvolvimentu ekonómiku no sosiál hodi kombate asimetria rejionál sira no modelu zona espesiál ida dezenvolvimentu ekonómiku própriu Timor-Leste nian, ne’ebé haree ba espesifisidade hosi rejiaun oioin iha ita-nia nasaun.
Enkuantu, tuir proposta lei númeru 2/VI (1a), terseira alterasaun lei númeru 3/2014,18 juñu, ne‘ebé kria Rejiaun Administrativa Espesiál Oé-Cusse no Ambeno (RAEOA) no estabelese Zona Espesiál Ekonómia Sosiál Merkadu (ZEESM) no Ataúro, Governu hakarak altera hosi lei vijente ba artigu 4, 5, 9, 10, 11, 12, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 28, 29, 30, 32, 35, 36, 39 no 42, nune’e mós aditamentu artigu 8-A, 9-A no 17-A.
PN iha loron 24 outubru 2023 aprova proposta-lei númeru 2/VI (1a), terseira alterasaun lei númeru 3/2014, 18 juñu, ne‘ebé kria Rejiaun Administrativa Espesiál Oé-Cusse no Ambeno (RAEOA) no estabelese Zona Espesiál Ekonómia Sosiál Merkadu (ZEESM) no Ataúro ho votu afavór 37, kontra 19 no abstensaun haat (4).
Meza PN tau ona ajenda reuniaun plenária diskusaun iha finál globál ba proposta lei sei hala’o loron 20 fulan novembru ne’e.
Notísia Relevante: FRETILIN halo rekursu ba alterasaun lei kriasaun RAEOA-ZEESM
Jornalista : Nelson de Sousa
Editór : Cancio Ximenes