DILI, 04 fevereiru 2025 (TATOLI)–Vise-Ministra Asuntu ASEAN. Milena Rangel, informa antes ne’e sekretariadu ASEAN fó ona kriteria ikus liu hamutuk hitu ba Timor-Leste atu prienxe, nune’e bele finaliza prosesu adezaun iha tinan ida-ne’e no kritéria hirak ne’e TL kuaze prienxe hotu ona.
Notísia Relevante: Xefe Estadu otimista TL tama ASEAN iha tinan ne´e
“Kritéria hitu ne’ebé ASEAN fó mai ita kuaze prienxe hotu ona, maibé hela de’it akordu ida (1) ou rua (2) hanesan ne’e mak ita presiza submete fali ba sekretáriadu atu fahe ba Estadu membru sira hodi bele fó sira-nia opiniaun. Nune’e, bele halo negosiasaun bilaterál ho ita, maibé akordu hirak ne’e ita sei finaliza iha fulan ida ou rua tan. Akordu hirak ne’e iha pilár ekonomia nian,” Milena Rangel hateten ba Agência TATOLI iha edifisiu Ministériu Negósiu Estranjeiru no Kooperasaun (MNEK), Dili, tersa ne’e.
ASEAN iha pilar importante tolu (3) maibé daudaun ne’e esforsu atu kompleta akordu balun kona-ba ekonomia nian, enkuantu kona-ba sosiu kulturál ho polítika seguransa finaliza ona.
Antes ne’e, iha tinan 2022, Timor-Leste hetan apoiu másimu husi nasaun membru sira ASEAN nian hodi simu Timor-Leste sai ona hanesan membru observadór ASEAN nian.
Maibé, dadaun ne’e Timor-Leste luta hela atu bele sai hanesan membru plenu ba ASEAN ho nia meta tinan ida-ne’e (2025).
Timor-Leste halo preparasaun tama ASEAN
Iha tinan 2016, delegasaun Timor nian delegasaun bá Honolulu, iha Hawai (EUA), atu partisipa iha semináriu ida kona-ba “Hadi’a liután Jestaun Peska sira-nian”, ne’ebé organiza husi Forum Rejionál ASEAN nian.
Ne’e hanesan sorumutu datoluk organizasaun ne’e nian, ne’ebé mak Timor-Leste partisipa iha tinan ne’e no sei sai nu’udar biban ida tan hodi hametin ba ninia fiar-aan (pronto) atu tama ba ASEAN.

Partisipasaun tomak iha sorumutu hirak ne’e nu’udár parte ida husi programa atividade sira-nian lubun ida-ne’ebé destina hodi halo preparasaun nesesária hotu-hotu ba adezaun Timor-Leste nian ba iha Asosiasaun Nasoins Sudeste Aziátiku nian, ne’ebé koñesidu ho sigla ingleza ASEAN.
Iha momentu ne’ebá, Vise-Ministru Negósiu Estranjeiru no Kooperasaun, Roberto Sarmento de Oliveira Soares, hateten katak husi kedas Timor-Leste ukun-rasik aan prioridade husi ukun-na’in sira nasaun nian mak “objetivu estratéjiku adezaun nian ba ASEAN”.
Adezaun ne’e sei reforsa integrasaun rejionál no iha impaktu polítiku, ekonómiku no sosiál pozitivu sira ba Timor-Leste no ba nasaun membru sira seluk grupu ne’e nian.
Pedidu adezaun nian haruka ona iha tinan 2011 no ba Vise-Ministru, “hanesan kestaun tempu nian de’it to’o Timor-Leste ba hamutuk ho ninia feton no naan sira iha família ASEAN nian”.
Tuir jeografia Timor-Leste situa iha Sudeste Aziátiku, ne’ebé rekoñese nu’udar Estadu ida ne’ebé soberanu husi nasaun membru hotu organizasaun ne’e nian, dispostu atu respeita Karta ASEAN nian no prontu atu kumpre obrigasaun kona-ba adezaun nian, Timor-Leste prienxe kritéria ne’ebé hatuur tiha ona.
Admisaun ne’e hetan desizaun liuhusi konsensu iha Simeira, liuhusi rekomendasaun Konsellu Koordenasaun Asosiasaun ne’ebá nian.
Hahú kedas iha tinan 2011, faze preparasaun nian balun inklui tiha ona programa sira nivel nasionál ba sensibilizasaun instituisaun sira-nian no sosiedade sivíl kona-ba matéria ne’e, harii Pontu Fokál sira no Sekretaria Estadu ba Asuntu sira ASEAN nian, reforsa kompeténsia liuhusi formasaun no diálogu, partisipasaun iha Forum Rejionál no iha sorumutuk rejionál no globál sira seluk, harii no reforsa embaixada sira Timor-Leste nian iha nasaun hotu-hotu organizasaun nian.
Iha Governu nia laran, introdusaun no aplikasaun kona-ba “Modelu sira ASEAN nian” (“ASEAN Blueprints”) iha dezenvolvimentu polítika nasionál nian garante hela katak polítika foun sira no kuadru regulamentár sira integra tiha ona ho modelu sira husi organizasaun nian.
Tinan ne’e, Ministériu Negósiu Estranjeiru no Kooperasaun sei konklui análize ida luan ne’ebé kona-ba polítika sira hotu no kuadru regulamentár atuál sira Timor-Leste nian, ne’ebé sei aprezenta ba Konsellu Ministru hodi halo aprovasaun.
Elaborasaun dokumentu, ne’ebé koñesidu ho Memorandu kona-ba Rejime Komérsiu Esternu, hatudu to’o iha pontu ne’ebé mak Timor-Leste deside ona hodi prienxe rekezitu sira ASEAN nian.
Iha rekezitu ne’e mak sei define pasu sira-ne’ebé mak tenke foti hodi alkansa konformidade kompleta ho buat ne’ebé prátika iha Asosiasaun. Nune’e, Sekretariadu no membru sira organizasaun Nasaun Sudeste Aziátiku nian sei bele komprende ho di’ak Estadu atuál enkuadramentu nasionál nian sira, hodi hatudu prontidaun no esforsu sira-ne’ebé Timor-Leste halo ona to’o ohin loron, atu prepara aan didi’ak hodi asume obrigasaun sira nu’udár membru Asosiasaun nian.
Ministru Estadu Agio Pereira, Portavós Governu nian konsidera ona katak “adezaun ba ASEAN sai ona nu’udár prioridade polítika esterna nasionál hahú kedas iha ami-nia restaurasaun independénsia nian.
Governu Konstitusionál VI nafatin hametin iha prontidaun nasionál, ne’ebé ho kuidadu tebes hodi rezolve problema hirak ne’ebé mak seidauk rezolve.
Iha tinan ida-ne’e duni, Repúblika Demokrátika Popular Laos nian mak sei kaer kna’ar prezidénsia Asosiasaun, hodi hili tema sentrál nian ‘Perspetiva foun ida ba dinámika Komunidade ASEAN nian’.
Timor-Leste hakarak partisipa lalais iha prosesu ida-ne’e no fó kontribuisaun boot, hanesan foinsa’e no dinámiku iha membru família Sudeste Aziátiku nian.
Notísia Relevante: PR Horta ho Sekjer ASEAN aborda progresu TL kumpri roteiru
Jornalista : Hortencio Sanchez
Editór : Cancio Ximenes