DILI, 14 Abríl 2025 (TATOLI) – Diresaun Nasionál Metreolójia no Jeofízika (DNMG) halo observasaun previzaun tempu, kona-ba akontesimentu siklus tropikál husi anin no laloran-tasi ne’ebé ekstremu ho temperatura 29U, no iha parte leste Austrália, besik illa Timór, durante iha semana kotuk.
Entaun, DNMG nafatin apela ba komunidade sira iha territóriu Timór, nune’e siklus tropikál ne’e besik ona ita-nia illa Timór karik ita presiza evita antes. Hakarak mós atu informa katak, siklus tropikál agora daudaun ne’e, ninia movimentasaun do’ok uitoan husi Timór. Nia sei movimenta kontinua no sei hotu iha parte leste husi Austrália ninian.
Metereolojista, Angelina Freitas, informa, DNMG nafatin iha papél importante ida atu fahe informasaun ida-ne’e ba iha komunidade sira, liuliu sira-ne’ebé mak hela iha área ne’ebé mak vulneravel ba iha dezastre, fatin ne’ebé mak risku hanesan iha mota-ninin, tasi no mós iha foho sira.
“Ita iha esperiénsia barak liga ho ida-ne’e, komunidade barak mak ladun intende ho informasaun sira-ne’e. Entaun DNMG, ami nafatin halo monitorizasaun no observasaun ba informasaun kona-ba kondisaun tempu no klima iha Timor-Leste”, Metereolojista ne’e ba jornalista TATOLI, iha edifísiu DNMG, Ministériu Transporte no Komunikasaun (MTK), Kaikoli, Dili, ohin.
Nia hateten, tanbasá mak agora daudaun ne’e, ita observa hela hanesan ne’e, ita haree kuaze iha territóriu Timór, ita iha hela estasaun udan, maibé normalmente ita iha estasaun udan ne’e, ita-nia mudansa ba diresaun anin ne’ebé mak mai husi Indonézia no mós Austrália.
“Liuliu liga ho estremu ne’e, ami sempre fó sai informasaun antes semana ida. Enkuantu siklus tropikál ne’e nia la afeta direta mai ita-nia illa Timór, maibé ninia movimentasaun ne’e mak besik iha illa Timór”, nia akresenta.
Toma atensaun
Nune’e tuir Metereolojista, Angelina Freitas katak ita presiza toma atensaun, bainhira siklus tropikál ka diresaun anin ho velosidade ne’ebé maka’as liuhusi 32 km/h ne’e, impaktu tebes hodi bele hamosu dezastre ne’ebé ita la espera, hanesan sobu ema nia uma, akompaña mós ho udan boot no rai-lakan. Nune’e mós ho temperatura tasi ne’ebé maka manas, sei fó influénsia tebes hodi hamosu diferensa presaun sira iha besik ita-nia illa Timór, liuliu iha parte tasi nian.
“Tanba ne’e, ami fó buletin espesiál ida ba komunidade sira liuliu iha parte súl nian hanesan, iha Lautein, Kovalima, Vikeke, Manufahi, Manatutu atu nune’e sira toma atensaun tanba ita bolu dehan trek siklus tropikál ne’e, ninia movimentasaun besik mai iha área sira-ne’e”, nia informa.
Nune’e mós iha akontesimentu rai-nakdoko iha loron (04/04/2025), metereolojista ne’e dehan, la’ós mai direta iha ita-nia illa Timór, maibé iha de’it parte Indonézia nian. “Foin lalais semana kotuk ami halo observasaun ne’e akontese iha norte Austrália”.
Nia hatutan, aleinde ne’e sira mós halo análiza modelu globál, kona-ba kondisaun tempu no klima.
“Ita presiza hatene kona-ba oinsá sistema meterolojia sira-nia influénsia. Normalmente ne’ebé mak ami halo agora daudaun ne’e, diresaun anin daudaun ne’e huu mai husi ne’ebé? Agora ita iha hela tempu udan ne’e, anin barak mai husi Indonézia. No, bainhira kondisaun tasi ne’ebé manas, ne’e hamosu evaporasaun. No, temperatura tasi foin lais ne’e, nia kategória husi normál, moderadu bele mós to’o iha forte” nia informa.
Metereolojista ne’e informa katak Diresaun Nasionál Metrolójia Jeofíziku mós hetan apoiu dadus husi ekipa Metereolójia Austrália, Diresaun Metreolójia Klimatolojia no Jeofízika no observasaun balun husi Satélite Japan Metrolójia (BMKG, sigla Indonézia), rekolla informasaun hamutuk kona-ba previzaun tempu, hafoin apela ba komunidade sira.
Entretantu, temperature ne’ebé normál iha Timór, hanesan iha área foho ne’e hahú husi 250c to’o 280c, maibé iha área rai-tetuk ka besik tasi ninia temperatura hahú husi 290c to’o 300c. Maibé, bainhira temperature ne’ebé liuhusi 300c ne’e konsidera hanesan temperature moderadu no forte, sei fó influénsia ba imunidade ema nian no animál hanesan moras, bee-maran, inklui mós fó impaktu ba agrikultura.
Jornalista: Alexandra da Costa
Editór: Rafael Ximenes de A. Belo
