iklan

OPINIAUN

Traballu Doméstiku ba Feto Aumenta Durante Covid-19

Traballu Doméstiku ba Feto Aumenta Durante Covid-19

Hakerek nain, Salina Hanjan Corbafo.

Hosi:

Salina Hanjan Corbafo

Iha Timor-Leste maioria traballu doméstiku lahó saláriu mak inan no feton, ema haree servisu uma laran nu’udar papél natureza feto ninian (Timor Leste, Country Gender Assessment 2014). Servisu uma laran mak hanesan tein, fase ropa, hamos no kuidadu labarik, ema moras nomos katuas-ferik sira.

Haree ba dezenvolvimentu ekonomia no sosiál, feto sira ne’ebé servisu uma laran lahó saláriu mós kontribui ba atividade ekonomia família no fó kontribuisaun signifikante tebes ba ema nia moris di’ak iha nivel individuál, família no sosiedade. Maibé traballu doméstiku lahó saláriu hanesan bainbain, ema sempre haluha no la sai ajenda polítika durante surtu COVID-19.  Públiku no polítiku sira nia persepsaun jerál mak tipu serbisu ne’e la tuir padraun medida merkadu ninian, tanba ne’e laiha relevansia polítika.

Survey husi Oxfam International, Pro World and Men care (2020) iha nasaun lima ne’ebé fóin publika hatudu maioria feto sente traballu iha uma laran aumenta durante pandemia COVID-19.  Porsentu 53 husi feto ne’ebé responde ba survey ne’e sente laran la hakmatek, hetan presaun, servisu barak demais ou moras tanba servisu kuidadu uma laran lahó saláriu aumenta maka’as durante pandemia.

Iha Timor-Leste UN Women no Care Rapid gender Analysisba COVID-19 haree iha posibilidade traballu doméstiku lahó saláriu sei aumenta ba feto iha Timor-Leste. Sira haree ida ne’e influénsia maka’as husi tradisaun social ne’ebé konsidera responsabilidade servisu uma laran bazea ba jéneru nu’udar feto no labarik feto sira-nia servisu. Sosiedade sei iha expetasaun durante COVID-19 ba feto sira atu kaer responsabilidade hanesan tau matan ba labarik no oan sira ne’ebé la eskola, kuidadu no haree família ne’ebé mak idade katuas-ferik no moras.

Situasaun Estadu emerjénsia ida ne’e, halo ema barak fila fali ba munisípiu no membru família aumenta no sei fó todan servisu uma-laran maka’as ba feto. Responsabilidade dupla aumenta presaun ba sira, tanba servisu maka’as, enerjia no tempu gasta barak liu no bele halo sira moras no stress. Labarik feto sira sei para eskola tanba servisu uma-laran lahó saláriu aumenta no sira mos la hetan oportunidade atu bele asesu ba programa aprendijazen.

Survey Oxfam nian, ne’ebé mak survey 6,385 feto ho mane iha Filipina, Kenya, Canada, UK no US, hatudu maske mane sira mós aumenta servisu uma-laran durante COVID-19, servisu kuidadu uma- laran barak liu mak monu ba feto sira no aumenta desigualidade entre feto ho mane.

Maske dadus espesífiku ba Timor-Leste laiha kona-ba asuntu ne’e, evidénsia no analize hatudu antes COVID-19 mosu, ida ne’e mós nu’udar problema iha Timor-Leste no iha posibilidade atu aumenta liután durante COVID-19 (ADB Timor-Leste Country Assessment 2014, UN Women 2020, Care 2020). Ida ne’e mós iha relasaun ho prespetiva kulturál patriarki mak domina iha Timor-Leste, sosiedade hatuur traballu doméstika lahó saláriu nu’udar feto nia responsabilidade tomak no servisu iha liur asesu ba rekursu, osan no aset nu’udar mane nia servisu. Sosiedade fó poder ba mane hodi kontrola rekursu, aset no tempu iha uma laran, inklui feto nia isin.

Timor-Leste responde ba pandemia tenke konsidera asuntu ne’e tanba feto sira reprezenta liu husi sorin balu totál populasaun iha Timor-Leste no sira iha papél importante iha dezenvolvimentu nasaun, liu-liu setór agrikultura, edukasaun no atividade ekonomia iha família no nasaun. Maibé se ita la tau matan ba traballu doméstika lahó saláriu ho didi’ak iha tempu Estadu emerjénsia iha Timor-Leste, ida ne ne’e sei fó impaktu ba ita atu halo konkluzaun ne’ebé mak sala sobre mudansa moris di’ak ba ema iha nivel individual no fó valor ba tempu. Tanba ita hamosu desigualdade jéneru bazea ba perspetiva ne’ebé salan, ita sei hamosu marjinalizasau ba feto sira tanba ita halo diferensa servisu ba ema bazea ba jéneru. Tuir dadus Maubise Declaration tinan 2015, feto sira iha rurál área ekonomia kiak tanba apoiu no ajuda ne’ebé agrilkutór sira hetan barak liu fó benefísiu ba agrikultór mane sira. Ezemplu hanesan tratór, teknolojia no infórmasaun, treinamentu no fundu. Sosiedade iha Timor-Leste sei iha hanoin ida katak agikultór identiku ho mane de’it, maske iha Sensu Nasionál Timor-Leste (2015) hatudu feto halo atividade servisu iha setór agrikultura 82 % se kompara ho mane 80%.

Peskiza Oxfam nian kona-ba traballu doméstiku no COVID 19 hatudu feto ne’ebé hela iha área rurál no moris iha kiak nia laran mak iha desiguldade no traballu doméstiku todan liu duke feto seluk durante COVID-19 tanba sira laiha dalan atu hetan ajuda husi li’ur (empregu) no infrastruktura no apou ne’ebé bele ajuda sira menus liu. Iha Filipina 50% husi feto faluk no feto husi família ne’ebé kiak responde ba survey ne’e hatete sira-nia traballu doméstiku aumenta oras lima kada loron depois de restriksaun COVID-19 mosu.

Situasaun desigualdade jéneru iha tempu Estadu emerjénsia bele hamosu subordinasaun ba feto sira, tanba ema iha presepsaun katak traballu doméstiku lahó saláriu la’ós asuntu importante no konsidera servisu uma laran nu’udar natureza feto sira-nia kna’ar. Feto sira ne’ebé hala’o traballu doméstiku lahó saláriu kaer responsabilidade uma-laran dupla ho tempu ne’ebé maka’as liu. Papél jéneru feto ninian iha uma-laran mak kuidadu no hamoos, fiar no tradisaun ida ne’e mak metin iha sosiedade Timor-Leste katak feto nia responsabilidade mak servisu iha uma laran tomak. Sosiálizasaun papél jéneru ida ne’e mak halo feto balu dalaruma sira sei sente sala kuandu sira la halo servisu iha uma laran. Enkuantu, mane sira fiar katak traballu doméstiku lahó saláriu la’ós sira-nia servisu, tradisaun kulturál balu bandu mane sira atu partisipa no hala’o traballu doméstiku lahó saláriu.

Ida ne’e mak prosesu diskriminasaun ne’ebé mosu husi servisu bazea ba jéneru iha Timor-Leste. Bainhira sosiedade no Estadu responde ba pandemia COVID 19 tenke konsidera asuntu ida ne’e tanba feto nia traballu doméstiku lahó saláriu sei aumenta vulnerabel liután, sira sei sente laran la hakmatek, sente presaun servisu barak demais ou moras. Sira sei labele asesu no partisipa atividade ekonomia no empoderamentu no sira sei sente la seguru ho sira-nia moris, feto sira iha Timor-Leste sei kontinua hetan desigualdade jéneru hanesan marjinalizasaun, subordinadu no responsabilidade aumenta dupla.

Impaktu ba feto sira seguransa ekonomia, moris di’ak no saúde

Maioria feto halo servisu produtivu ihahortikultura (kuda modo iha uma sorin) tanba sira lakohi abandona sira-nia traballu doméstiku lahó saláriu. Liu-liu feto sira iha area rural, iha loron ida sira halo servisu tipe tolu dala ida hanesan servisu kuidadu uma laran, produs ai-han hodi konsumu iha uma laran no ajuda fó rendimentu kik ba família iha setór agrikultura. Feto sira reprezenta 45% nu’udar produtór ba ai-han subsisténsia iha Timor-Leste (DNE 2015). Feto nia responsabilidade mak halo plantasaun, kuidadu no Kolleta (MDF 2014), inklui hakiak no kuidadu animal iha uma sorin.

Iha tempu situasaun Estadu emerjénsia, sira-nia servisu iha atividade produtivu hetan ameasa. Sira-niaprodusaun ai-han menus no lakon rendimentu. Tanba susar ba ema atu hetan transporte, família balu labele hodi produsaun ba faan merkadu no halo sira-nia rendimentu sai menus. Bazea ba survey assesment rápidu kona-ba seguransa ai-han (Minsteriu Agrikultura no Peskas, Juñu 2020) durante situasaun pandemia COVID 19, fó-sai 92% uma kain hateten sira labele asesu ba merkadu, no 74% uma kain fonte ai-han menus no ai-han balu la hetan iha merkadu.

Família sira nia membru aumenta barak liu, tanba ema husi sidade barak mak fila fali ba komunidade, ba 75%, fonte ai-han no rendimentu liuhusi ida mak afetadu ona, 50% esperiénsia falta ai-han iha loja no merkadu tanba COVID 19.

Esperiénsa ne’e husi Timor-Leste mós liga ho esperiénsa feto husi rai seluk ne’ebé responde ba survey Oxfam kona-ba traballu doméstiku lahó saláriu. Feto barak, liu-liu iha nasaun ne’ebé dezenvolve hela, mak susar atu halo servisu ne’ebé hetan rendimentu tanba restrisaun sosiál no tanba traballu doméstiku lahó saláriu aumenta durante COVID-19.

Pandemia COVID 19 sei fó impaktu ba ema nia saude, liu-liu ba 70% feto Timor Leste ne’ebé hela iha rural área (Decalration of Maubise 2015). Bainhira iha sosiálizasaun ba prevensaun pandemia COVID 19 ejize atu ema hotu tenke iha hygiene katak tenke fase liman bebeik no uza be moos. Realidade iha Timor-Leste, kondisaun hela fatin iha rurál no urbana la permiti atu ema bele asesu ba be moos, saneamentu no klínika saúde.

Bazea ba dadus estatístiku nasionál, maioria populasaun hela iha área rural, kuaze 56% klínika saúde laiha bee moos no saneamentu, iha de’it 29% ema mak uza sabaun no bee hodi fase liman molok tein hahan. Uma kain liuhusi nain ida mak uza haris fatin hamutuk. Iha estimasaun ema ida husi ema nain-haat iha urbana no rurál labele asesu ba bee moos. Alokasaun osamentu Estadu ba bee no saneamentu iha de’it 3% hanesan mós ba setór edukasaun no saúde la liu husi 10%.

Dadus ne’e hatudu situasaun pandemia ne’e sei fó todan ba feto sira ne’ebé halo traballu doméstiku lahó saláriu, tanba sira mak sempre hamrik iha oin no kaer responsabilidade ba asuntu saúde no asegura ijieni iha uma-laran. Se sira la hetan apoiu ne’ebé di’ak iha protesaun no asesu ba rekursu no aset ida ne’e sei fó ameasa ba sira-nia saúde família. Situasaun ne’e mós afeta ba feto isin rua no labarik, sira sei labele asesu ba tratamentu saúde ne’ebé di’ak tanba labele asesu ba klínika saúde ne’ebé mak adekuadu.

Feto sira hetan terus iha fízika no mentál nu’udar rezultadu husi responsabilidade dupla iha uma laran

Iha Timor-Leste, evidénsia pandemia COVID 19 aumenta risku violénsia ba feto no labarik feto. Bazea ba dadus ne’ebé eziste ona iha ONU.

Timor-Leste ranking 111 husi totál 187 nasaun iha gender inequality Index (GII) no TL sai nasaun ida ne’ebé iha kazu violénsia bazea ba jéneru aas. Tuir Prezidente Board Rede Feto, durante iha tempu Estadu emerjénsia, uma mahon FÓKUPERS no PARDET simu keixa violénsia doméstika totál hamutuk 254.

The Asia Fóundation mós hanoin restrisaun ba movimentu durante COVID-19 bele aumenta risku ba feto ne’ebé vulnerabel ba violénsia kontra feto (The Asia Fóundation 2020).

Dadus iha rai seluk hatudu kazu violénsia kontra feto mós aumenta durante tempu ne’e (UNAIDS 2020) Bazea ba UN-Women iha Timor Leste nia relatóriu, hateten feto sira la sente seguru bainhira sira kuru bee, ba merkadu no asesu ba iha espasu públiku tanba sempre hetan violénsia no asaltu seksuál, dalaruma ema sempre fó sala ba feto ba abuzu ne’ebé sira halo hasoru feto iha espasu públiku

Violénsia ne’ebé akontese ba feto barak liu tanba estereotipu jéneru. Sosiálizasaun sobre diferensa jéneru hahú husi tempu ne’ebé mak kleur ona, hametin sosiedade sira-nia fiar katak feto fizikamente fraku no em jerál mane sira mak fórte liu. Hanoin sira ne’e mak hamosu no fó poder ba ema hodi hanoin katak mane sira livre bele baku no halo violénsia ou abuzu seksuál konfórme sira-nia hakarak.

Kazu abuzu no asaltu sexual ne’ebé akontese la’ós tanba feto nia bonita ou isin maibé ida ne’e relasaun ho poder. Dalabarak tanba estereotipu jéneru ne’ebé mak ema tau ba feto sira. Fizikamente sira fraku no mane iha fórsa atu halo violénsia no abuzu konfórme sira-nia hakarak. Estadu no sosiedade sivil tenke asegura servisu protesaun sosiál no asegura feto sira bele la’o ho seguru durante no depois de tempu COVID 19.

Konkluzaun

Timor-Leste responde ba pandemia tenke konsidera  traballu doméstiku lahó saláriu, tanba feto sira reprezenta liu sorin balu totál populasaun no sira iha papél importante iha dezenvolvimentu nasaun, liu-liu setór agrikultura, edukasaun no atividade ekonomia iha família no nasaun. Ita tenke hasa’e konsiénsia ema hotu ninian atu feto no mane fahe responsabilidade servisu ne’ebé justu.

Justisa jéneru nu’udar responsabilidade ema hotu nian, inklui feto no mane. Sosiedade sivíl, ajénsia internasionál no Estadu, tenke konsidera Feto sira iha prosesu planeamentu no fóti desizaun ne’ebé mak fó influénsia ba sira-nia vida.

Partisipasaun feto ninian la’ós de’it responde ba nesesidade prátika hanesan nesesidade ne’ebé mosu iha moris loroloron hanesan asesu ba bee moos no saneamentu, ai-han no uma no mós partisipasaun iha atividade  ekonomia, foti desizaun no treinamentu no workshop.

Ida ne’ebé mak responde ba nesesidade tempu badak ninian maibé tenke fó mós importánsia ba responde nesesidade estratejika hanesan nesesidade mak mosu tanba feto nia pozisaun ne’ebé mak subordinadu, pozisaun ne’ebé la fó vantajen ba feto iha sosiedade. Ida ne’e iha relasaun ho feto nia posisaun, poder no kontrola. Bainhira atu hasae’e feto nia pozisaun ita tenke fokus ba relasaun jéneru, relasaun entre feto no mane iha família no sosiedade.

Ita tenke sobu prespetiva no ko’alia fila fali papél feto ninian iha prosesu mudansa sosiál, diálogu ho diskusaun ne’ebé mak klean sobre movimentu feto ninian iha dezenvolvimentu agrikultura, sosiál e ekonomia no refórmasaun ba lei e polítika nebe mak kontinua haforsa desigualdade jéneru iha Timor-Leste. Hodi bele hamosu asaun ne’ebé mak integradu ho prinsípiu Konstituisaun ida ne’ebé mak asegura feto ho mane iha direitu ne’ebé hanesan iha ekonomia, edukasaun, saúde, sosiál no polítika.

“Coronavirus dala ida tan hatudu ba ita importánsia mak ita hotu kada pesoál no sosiedade ita tenke kuidadu ita-nia saúde no ekonomia ne’ebé saudavel. Ida ne’e labele haluha bainhira ita harii fali ita-nia kondisaun depois pandemia ne’e”, tenik Moreno, Diretora Justisa Jéneru Oxfam International.

Feto no mane tenke servisu hamutuk hodi dezafia tradisaun sosiál no estereotipu ne’ebé mak la fó traballu doméstiku lahó saláriu mak justu ba ema hotu. Governu tenke foti papél ne’ebé klaru hodi halo konstrusaun ekonomia hanesan no feminista ne’ebé fó suporta ba feto no mane kuidadu uma laran liuhusi fó lisensa asisténsia ba moras, família no lisensa médiku iha fatin servisu, halo investimentu sosiál no programa protesaun sosiál ne’ebé mak fó asisténsia hodi kuidadu labarik (Creche) no katuas-ferik (panti jompo). Ida ne’e iha impaktu boot ba moris di’ak iha nivel individuál no koletiva.

Data fóti husi:

UN Women (2020), Women’s needs and gender equality in Timor-Leste’s COVID-19 Response, UN Women, Timor-Leste, https://www2.unwomen.org/-/media/field%20office%20eseasia/docs/publications/2020/05/tl%20comms%20brief_29april_tv.pdf?la=en&vs=2726.

Ministeriu de Agricultura e Pescas (MAP). (2012). Plano Estratégico 2014 -2020

Nguyen, A., Darcy, A. & Kelly, L. (2020), CARE Rapid Gender Analysis COVID-19 Timor-Leste, Care Interntaional, 27 April 2020, http://careevaluations.org/countries/timor-leste/.

Direção Geral da Estatística de Timor-Leste. (2013). Timor-Leste Labour Fórce Survey 2013

UNAIDS (2020), Gender-Based violence and COVID-19 – “When we are silent, we allows these crimes to multiply”, UNAIDS, 19 May 2020, https://www.unaids.org/en/resources/presscentre/featurestories/2020/may/20200519_gender-based-violencecovid19.

Asian Development Bank (ADB). (2014). Timor-Leste Country Gender Assessment.

Hakerek nain nu’udar Koordenadora Jéneru no Inklusaun iha Oxfam Timor-Leste.

iklan
iklan

Leave a Reply

iklan
error: Content is protected !!