“Prezidente sei sai husi nian kargu bainhira iha ona sentensa prizaun ba Prezidente. Razaun ba tratamentu diferente ida ne’e eziste tanba dalaruma krime ne’ebé Prezidente komete durante hala’o ninian funsaun ofisiál ladún grave no la-hetan kastigu ne’ebé sériu”.
Hosi:
Abilio Silvino Viana, Lic. Dir.
Nasaun hanesan entidade ka organizasaun ne’ebé tama iha rejiaun ida iha sistema no regulamentu rasik ne’ebé ativu ba ema individu hotu ho independente kritériu atu sai pais ida ho independente tenke iha Rejiaun (poder territoriál), iha povu (populasaun) iha Governu ne’ebé soberanu no rekoñese husi nasaun seluk tuir artigu 1 paktu internasionál montevideo 1933.
Timor-Leste hanesan Estadu de direitu ne’ebé hatete klaru iha Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste (K-RDTL) artigu 1 aliña (1) katak Repúblika Demokrátika Timór-Leste katak Estadu ida-ne’ebé demokrátiku, soberanu, ukun-án no ida-mesak, harii hosi povu nia hakarak no iha respeitu ba dignidade ema moris ida-idak nian. Ne’ebé kontinua ita bolu Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste.
Pais iha obrigatóriu defende Estadu de direitu (supremacy of the law) hodi kontrola polítika hanesan saida maka tuir konstituisaun, maibé prinsípiu Estadu de direitu iha realidade hatudu katak totalmente grupu ka entidade balun seidauk kompriende Prezidente Repúblika mak xefi Estadu iha sistema semi-prezidensiál.
Mekanismu kontrola, lejislatura maka iha meius atu kontrola funsionamentu poder governu no Estadu ho mekanismu atu limita pozisaun no kontinua supervizaun husi instituisaun reprezentativa no halo demisaun ka impeachment hasai nia hosi kargu.
Prátika impeachment ka demite bele mos akontese ho forma ka maneira violénsia hanesan obriga ka hasai nia hosi kargu. Bele mos liu husi manifestasaun kontra ka hasoru bele mos hetan nega husi territóriu. Seluk mak existe mekanismu demokrasia tuir lei bele hasai nia hosi kargu ka impeachment liuhusi prosesu legál atraves husi prosedimentu tribunál antes ida ne’e mos liu uluk prosesu responsabilidade polítika ka instituisaun reprezentativa povu. Prezidente bele hetan impeachment kuando nia viola lei ne’ebé regula iha konstituisaun.
Imunidade Prezidente no Razaun Impeachment
Durante hala’o ninian funsaun, Prezidente iha imunidade. Ida ne’e signifika nia pesoalmente la responsabiliza ba estragus sira ne’ebé mosu tanba ninian asaun sira ne’ebé akontese iha objetivu kargu ne’e nian. Ezemplu, kuandu Prezidente iha papél importante durante negosiasaun tratadu impopulár (ema barak la simu) ida, sidadaun Timór bele sente hirus no tenta atu hato’o kazu kontra Prezidente. Maske funsionáriu governu tenke responsabiliza ba sira nia nasaun, doutrina kona-ba imunidade prezidensiál rekoñese katak durante ninian termu, Prezidente tenke foti desizaun todan, ne’ebé nia fiar katak ida ne’e mak di’ak liu no benefisiu ba Timor-Leste ba tempu naruk. Kuandu lei bele prosesa Prezidente tanba ninian desizaun ofisiál, entaun Prezidente sei lakohi tenta atu halo desizaun todan sira ne’ebé bele obriga nia atu toma responsabilidade. Iha espíritu separasaun poder, imunidade prezidensiál fó liberdade ba Prezidente atu hala’o ninian knaar sein impedimentu konstante husi interferénsia judisiál. Maske nune’e, Prezidente nian imunidade la’ós absoluta. Doutrina ne’e iha limitasaun, atu garante katak Prezidente sei nafatin responsabiliza ba ninian asaun.
Razaun kona-ba ka motivu ne’ebé uza husi membru parlamentu hodi halo impeachment ba prezidente hanesan define ka regula ona iha K-RDTL artigu 79 aliña (3) Parlamentu maka bele hahú prosesu ne’e ho proposta ne’ebé deputadu hotu-hotu nian dalimak ida aprezenta no deliberasaun ne’ebé hetan aprovasaun ho deputadu hotu-hotu nian datoluk rua. Maibé sei aprovadu kuando prezidente halo duni violasaun ba K-RDTL artigu 79 aliña (2) katak Prezidente Repúblika hatán ba Supremu Tribunál ba Justisa tanba krime ne’ebé nia halo kuandu ezerse nian funsaun no tanba violasaun klara no grave ba nian obrigasaun konstitusionál. Signifika ho forma nia halo traisaun kontra Nasaun, korrupsaun, subornu, ka krime seluk no bele mos konsidera krime hasoru umanidade ne’ebé ita bele hatene nia define iha K-RDTL artigu 160 kona-ba krime grave, tanba ne’e Prezidente sei responsabiliza no hatán iha Tribunál kuandu nia komete krime ne’ebé grave (hanesan oho-ema ka korupsaun) uza kapasidade pesoál.
Prosesu Impeachment
Instituisaun Nasaun ne’ebé involve iha prosesu impeachment Prezidente iha Timor-Leste ne’e maka instituisaun ne’ebé reprezenta povu ka parlamentu nasionál no Supremu Tribunál Justisa ka iha Timor sei Tribunál Rekursu, prosesu sei aplika iha Timor-Leste bainhira komesa iha opiniaun husi parlamentu nasionál entrega petisaun ba Tribunál Rekursu ho deskonfia prezidente ho razaun juridika halo violasaun ba lei kona-ba traisaun kontra Nasaun. Kuando entrega ona ba Supremu Tribunál Justisa mak iha responsabilidade atu verifika no deside prosedimentu criminal kontra Prezidente, pelumenus deputadu hotu-hotu nian dalimak-ida tenke konkorda atu hato’o akuzasaun. Deputadu hotu-hotu nian datoluk-rua tenke aprova mós akuzasaun ne’e. Iha loron tolu-nulu nian laran, Supremu Tribunál Justisa tenke delibera akordaun. Kuandu Prezidente komete krime durante nia ezerse no hala’o ninian funsaun, kondenasaun ne’e sei halo Prezidente sai husi kargu no taka dalan ba nia atu tuir fali eleisaun. Kuandu krime ne’e la’ós komete durante prezidente nian funsaun, entaun Parlamentu Nasionál tenke hasai Prezidente nian imunidade atu nune’e kondenasaun ba Prezidente bele akontese. Iha kazu ida hanesan ne’e, Prezidente sei sai husi nian kargu bainhira iha ona sentensa prizaun ba Prezidente. Razaun ba tratamentu diferente ida ne’e eziste tanba dalaruma krime ne’ebé Prezidente komete durante hala’o ninian funsaun ofisiál ladún grave no la-hetan kastigu ne’ebé sériu.
Taka
Timor-Leste Nasaun de Direitu e Demokratiku, adopta prinsípiu separasaun poder iha nia pilar haat orgaun de Estadu; Prezidente Repúblika, Parlamentu Nasionál (Lejislativu), Governu (ezekutivu) ho Tribunál (judisiáriu). orgaun sobrania haat ne’e sai pilar importante ba dezisaun polítika future nasaun nian.
Razaun ka kauza halo impeachment ba Prezidente tanba razaun mai husi konstituisaun ho razaun jurídika, impeachment iha Timor-Leste bainhira halo traisaun kontra Nasaun, korrupsaun, subornu, no krime seluk bele mos konsidera krime hasoru umanidade.
Referénsia
Introdusaun ida ba Lei Konstitusionál iha Timor-Leste ne’ebé halo husi Stanford school of Law.
Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste 22 marsu 2002.
Paktu internasionál montevideo 1933.
