iklan

OPINIAUN

Kazu soe bebé no fatór posivel ne’ebé kontribui

Kazu soe bebé no fatór posivel ne’ebé kontribui

Sidonio João da Silva Pereira.

Hosi:

Sidonio João da Silva Pereira

Dala-wain no wain tebes ita rona no hamatan inan, aman, feen no la‘en, ka parseiru moris ida hafoin hakotu lian no hatalik lian ba malun iha biti boot nia leten ne’ebé hamatan hosi inan, aman no lia-nain sira hosi uma lisan rua.

Tuir lisan Timor nian, ida-ne’e atu fó sasin ba ema feto no mane ida atu harii sira-nia uma kain iha sosiedade nia-laran no mos afirma sira án katak sira sei integra iha sosiedade ne’ebé sira pertense ba. Hosi uma kain ne’ebé sira harii, buat murak no kmok liu hotu ne’ebé sira hein no hein ba hein maka prezensa kosok-oan.

Atu hetan ka kous kosok oan ida la’ós buat laek ida, maibé ne’e nu’udar sinál bensaun hosi Nai iha leten aas ba no liuhosi kosok-oan ne’e rasik, Nai Maromak haraik Nia hakarak no Nia domin no mos tatoli Nia obra ne’e mai iha ita ema atu hamatan ka kuida Nia Obra ne’ebé murak no kmok liu hotu buat murak sira seluk ne’ebé Nia fó mai mundu. Ita ema la iha direitu atu hakribi Nai Maromak nia obra murak ne’e, ita só iha dever atu hamatan ka kuida Nia obra ne’ebé haraik ona mai ita to’o Nia nain rasik mak bolu fila fali ba iha Nia kadunan tuir Nia hakarak.

Lamentavelmente, hafoin rai Timor ukun aan, sosiedade Timor tama iha situasaun ida-ne’ebé bele dehan fora hosi normál ka inesperable hosi kazu soe bebé. Asaun ida-ne’e kuaze atu sai ona hanesan ábitu ida ba sosiedade Timor. Kada fulan no tinan tatoli lian-nain sira hosi televizaun, rádiu, jornál mídia sosiál hanesan facebook nafatin fó sai lia kona ba kazu soe kosok-oan. Maske to’o ohin loron seidauk iha estudu ruma ne’ebé hatuur ho loloos kazu soe bebé nia kuantidade no buka hatene fatór saida mak kauza inan ida bele so’e ninia bebé hafoin partus (hahoris). Iha sorin seluk, dala barak sosiedade julga matak hodi dehan kazu ne’e mosu tanba laiha morál no edukasaun, maibé julgamentu ida-ne’e bele loos no bele mos la loos. Dalaruma fatór sira seluk mos kontribui hodi hamosu situasaun problemátika ida-ne’e. Signifika kazu soe bebé bele provoka hosi fatór lubuk ida-ne’ebé hakesi aan ba malu hodi kontribui no hamosu situasaun dezastroza no hahalok “inumano” ida-ne’e.

Fatór hirak-neebé iha posibilidade bele kontribui

Fatór hirak-ne’ebé karik haksanak no hatalik aan ba malu hodi hamosu problema soe kosok oan maka:

Fatór psikolójiku

Ko’alia kona-ba psikolójia umana, naturalmente ko’alia kona-ba komponente hosi kondukta ka hahalok ema ida nian ne’ebé refleta liuhosi fenómenu psikolójiku sira hanesan sentimentu, emosaun, intelejénsia, imajinasaun, atensaun persepsaun ba buat ruma hosi ambiente ne’ebé nia pertense ba. Ida-ne’e determina ema ida nia morál no prinsípiu hosi nia kondukta ka karakter hodi  hatene haketak buat ne’ebé loos no sala, no mós buat ne’ebé di’ak no la di’ak.

Tanbasá fatór ida-ne’e konsidera hanesan fatór posivel ida-ne’ebé kontribui ba kazu soe bebé iha Timor Leste? Haree hosi ninia komponente ne’ebé sita iha leten, hatudu klaru katak bainhira iha dezorden tantu pozitivu ka negativu ruma ne’ebé akontese direta ka indireita hodi altera fenómenu psikolójiku sira iha leten hosi ema ida, automatikamente nia morál mos sei muda tuir sirkuntánsia ne’ebé iha. (Ezemplu, ema ida-ne’ebé la hatene maneja nia emosaun, nia sei atua ho forma impulsiva ka imprudente. Se inan ida ka aman ida hafoin kesi-lia ba malu hodi hetan oan ida maibé  se sira laiha sentimentu no persepsaun katak oan ne’e nu’udar bensaun no prezente murak kmok liu buat hotu hosi Nai Maromak nune’e sira hakotu lian hodi soe tiha de’it hanesan buat laek ida).

Fatór edukasaun

Edukasaun sai mos hanesan sasukat ida atu avalia no dertemina ema ida nia kondukta ka karakter iha sosiedade ida nia laran. Iha lidun seluk ema bele konkorda, loos duni ema ne’ebé la iha edukasaun akadémika sufisiente no natoon ka hirak-ne’ebé iha nivel edukasaun akadémika aas sei deside sasán no atua ho sira ida-idak nia forma rasik ba buat ruma tuir sira-nia nivel edukasaun. Maibé iha fukun soe bebé, maske seidauk iha dadus hosi estudu ruma ne’ebé esplora grau akadémika hosi inan sira-ne’ebé durante ne’e soe bebé iha Timor. Maibé kontestu ida-ne’e sosiedade presiza hatene no konsiente katak grau akadémika dalaruma la’ós fatór determinante, basa Bei-ala, avo, ferik no katuas sira ne’ebé uluk la eskola tanba laiha oportunidade ba sira atu alkansa grau akadémika ne’ebé natoon ka aas hodi karakteriza sira, maibé tempu ne’ebá kazu soe bebé ladún mosu. Dalaruma mosu iha momentu ruma maibé ninia frekuénsia la aas hanesan ohin loron. Kontrariu tebes ho jerasaun ohin loron nian, ne’ebé ema lubun boot mak hatene lee no hakerek tanba asesu ba edukasaun. Relasiona ho fatór edukasaun nia influénsia iha kazu soe bebé hakarak pontualiza tipu edukasaun ne’ebé bele hola papél fundamentál iha situasaun ida-ne’e maka edukasaun morál, sívika no edukasaun seksuál.

Edukasaun morál no sívika

Terminolojia morál no sívika mai ho postura konseptuál ne’ebé diferente, maibé nia esensia interligadu tebes, ne’ebé sosiedade ohin loron nian presiza hatene no integra ba sira-nia moris loroloron nian.

Edukasaun morál ne’e hanesan prinsípiu moris ida-ne’ebé rekere entendimentu kolektivu,  tenke derije hosi laran mai li’ur, la’ós hosi li’ur ba laran. Signifika edukasaun ida-ne’e tenki hahú hosi uma laran hafoin ba sosiedade (eskola ka servisu fatin). Iha ne’e papél inan, aman no família nian sai hanesan responsavel fundamentál no fatór determinante atu transmite valór moris nian ba oan sira liuhosi dalan diálogu no diskusaun iha uma laran entre oan sira, inan-aman no família.

Diálogu ka diskusaun ida-ne’ebé buka esplora no avalia valór moris nian hosi loron ba loron.  Inan, aman no família sira tenki ajuda esplika klaru ba oan sira kona-ba fenómenu psikolójiku hirak-ne’ebé temi ona iha leten no liga ho normas morál sira-ne’ebé iha sosiedade nia laran.  Nune’e oan ida tantu feto ka mane bele iha sensibilidade kona-ba hatene haketak saida mak loos no sala no mós buat ne’ebé di’ak no aat antes deside hodi halo asaun ruma. (Ezemplu, oan feto ka mane ida maske nia la eskola ka nivel edukasaun akadémika la natoon ou la aas, maibé se nia iha bukae edukasaun morál hosi uma laran no sosiedade ne’ebé natoon, nia sei la imajina atu hola desizaun ida-ne’ebé extremu tebes hodi soe nia oan rasik).

Iha lidun seluk, edukasaun sívika ne’e hanesan konjuntu hosi norma ka regra, prinsípiu, ábitu, kondukta ka hahalok no konviksaun sira-ne’ebé determina konvivensia sosiál entre ema ho ema bele sai posivel. Tarefa prinsipál hosi edukasaun sívika maka trasmite no introdús norma ka regra públika sira hosi moris nian ba iha ema ka indívidu hodi fó podér morál ba ema ne’e rasik iha sosiedade ida nia laran. Tan ne’e iha fukun soe bebé-nian, se sidadaun ida-ne’ebé la hetan edukasaun sívika hosi autoridade sira ho natoon kona-ba asaun ne’ebé nia halo ne’e kontra norma ka regra públika ruma, nia deside fasilmente hodi soe bebé, basá nia la hatene no la tauk katak kazu hanesan ne’e krime ida no bele hetan pena ba komarka tuir lei ne’ebé vigora.

Edukasaun seksuál

Dezenvolvimentu teknolójiku modernu hanesan telefone no internet ohin loron nian permite ema asesu informasaun wain ba wain tebes tuir ema ida-idak nia nesesidade no hakarak. Divulgasaun asaun pornográfikas liuhosi teknolójia moderna ohin loron la’o maka’as tebes no kuaze fora hosi autoridade nia kontrolu.

Timor-Leste nia sistema kontrolu ba teknolójia informativa sei frajil tebetebes, nune’e fó vantajen ba ema liuliu ba foin-sa’e ka joven sira atu asesu informasaun sira-ne’ebé ho natureza pornografía fasil tebes. Ida-ne’e bele influénsa foin-sa’e sira hanoin atu koko no koko iha asaun konkreta.  Sorin seluk fali, dezkontrolu ba ransu livre no hela iha uma ho aluga kuartu (kost) fó dalan ba tráfiku umanu ho fin prostituisaun la’o buras tebes iha sosiedade nia leet ne’ebé laiha kontrolu hosi autoridade sira.

Iha sosiedade Timor nia leet, edukasaun seksuál sei nafatin hanesan lian estrañu ida bainhira rona hosi ema ruma ko’alia kona terminolójia ne’e rasik. Dala-barak sosiedade hanoin ka konsume matak konseitu edukasaun seksuál ne’e diriji fundamentalmente ba asaun seksuál ne’e rasik ho nune’e ema plasma erroneamente terminolójia ne’e iha sira-nia hanoin katak edukasaun seksuál ne’e hanesan konjuntu hosi asaun ne’ebé atu orienta ema ka joven sira atu halo seksu livre. Maibé lae, edukasaun seksuál nia essensia loloos ne’e engloba buat lubun ida-ne’ebé sei ajuda no permite ema atu hetan no kompriende didi’ak informasaun sira, materiál no motivasaun nesessaria atu foti desizaun ida-ne’ebé saudável kona-ba seksu no seksuálidade.

Atu hateten katak, edukasaun seksuál ne’e programa ida-ne’ebé nia papél fundamentál atu dalen tópiku sira-ne’ebé relevante hosi kedas dezenvolvimentu ema nia isin lolon, liuliu orgaun sira-ne’ebé hola papél iha reprodusaun, puberdade, no orientasaun seksuál nomos hanorin ema atu hatene nia identidade jéneru rasik.

Edukasaun ida-ne’e rasik mós permite ema atu hatene relasaun no komunikasaun ne’ebé involve (família, amizade no belun amoroso), no mós fó hanoin ba sira oinsá foti desizaun hodi hili ho loloos iha ámbitu seksu no seksuálidade nian, konsensializa ema kona-ba komportamentu seksuál (abstinénsia seksuál no seksuálidade durante vida tomak), tatoli informasaun kona-ba seksu saudável ne’ebé inklui moras transmisaun seksuál sira, oinsá uza antikonceptivos hodi evita moras hirak-ne’e no isin rua la ho planu. Introdús ba joven sira kona-ba bainhira maka orgaun reprodutivu nian biolójikamente aptu atu hetan oan ka isin rua no nia posivel implikasaun ba sira-nia saúde  bainhira hetan oan sedu.

Iha kontestu kazu soe bebé, ema ka joven feto no mane sira-ne’ebé la hetan edukasaun seksuál ne’ebé loloos no adekuadu hosi pontu de vista biolojía no psikolojía seksuál, sira hatene maka halo relasaun seksuál no sente nia gostu maibé ninia produtu sira seidauk aptu atu simu no sustenta entaun nia konsekuénsia hili dalan soe tiha de’it hanesan buat laek ida.

Fatór ekonómiku

Iha sorin seluk, labele mos haketak fatór ekonómiku nia influénsia iha polémika soe bebé. Mudansa moris ohin loron nian akontese ho lais tebes, kada mudansa atrai ema nia hakarak no ezije ema nia nesesidade.

Timor-Leste okupa fatin datoluk hanesan nasaun kiak liu iha rai sudeste aziátika hafoin Myanmar no Kambodia. Dadus hatudu katak pursentu 20 hosi Timor oan la iha servisu ka dezempregadu, 49.9% hosi populasaun moris iha liña probreza nia okos haktuir hosi (https://pt.ripleybelieves.com/richest-and-poorest-countries-of-southeast-asia-1773).

Saláriu minímu  to’o ohin loron sei nafatin ho $115,00 kada fulan, (https://meusalario.org/timorleste/salariominimo), rendimentu familiár kada loron dolár ida de’it ka menus no dalaruma mos família balun la hetan dolár ida iha loron ida nia laran.  Gastu ba nesesidade bázika hanesan han-hemu no selu eletrisidade kada loron la to’o ho saláriu ne’ebé temi iha leten, tanba kauza hosi presu sasán iha merkadu ho folin karun, gastu kolaterais ba oan sira-nia eskola no atende lia mate – lia moris tuir lisan Timor nian. Signifika laiha balansu entre gastu no rendimentu (Produz # Konsumu).

Iha polémika soe bebé, situasaun ekonómika familiár nian mos bele influénsia negativamente ba indívidu ida nia hanoin atu hola desizaun ida-ne’ebé extremu hanesan fukun soe bebé iha Timor. (Ezemplu; se ema feto no mane ne’ebé la servisu ka laiha rendimentu diáriu ne’ebé natoon atu sustenta moris, hafoin sira hamutuk hetan oan ida-ne’ebé la mai ho planu ka asidentalmente isin rua de’it. Sira bele hanoin no hola desizaun ida-ne’ebé estremu tebes hanesan soe bebé ne’ebé sira hetan hamutuk).

Fatór kulturál no tradisaun

Kultura no tradisaun iha Timor hosi rejiaun ida ho seluk la hanesan. Iha kontestu ida-ne’e, balun adopta sistema patriarkál no seluk adopta martiarkál. Patriarkál katak lisan balun konsidera mane mak iha direitu liu no podér atu foti desizaun iha uma laran ba sasán sira-ne’ebé família ida hetan hamutuk. Matriarkál katak feto maka iha podér liu no direitu atu kontrola no hola desizaun ba sasán ruma iha uma laran.  Ho forma simples, lisan balun mane mak hein uma lisan no seluk feto mak hein uma lisan. Sistema rua ne’e nia interpretasaun ba vida reál karik atu hateten kaben tama no sai, no konseitu barlaken ka hafolin malun mos sei la’o tuir lisan hosi sistema rua ne’e nian.

Oinsá fatór ida-ne’e bele influénsia iha kazu soe bebé?

Ezemplu 1: Se ema feto ho mane ida hadomi malun no sira rua hakesi lian ba malun atu harii uma kain hamutuk no hetan oan tuir sira nain rua nia planu rasik, bele antes no depois kaben, maibé mane iha lisan sistema patriarkál no feto hosi lisan sistema matriarkál, bainhira sira rua aprezenta an ba inan aman, família no lia nain hosi sorin rua, maibé família no lia nain sira ida-idak mantén sira-nia lisan ka sistema kulturál ne’ebé sira adopta katak lakohi lakon ba malun entre kaben tama no kaben sai. Radikalismu kulturál no tradisaun sira hanesan ne’e bele prova katak ema nain rua feto no mane ne’ebé ohin hadomi malun no hakarak harii uma kain hamutuk bele fahe malun. Situasaun ida-ne’e bele hamosu stress ka dezorden psikolójiku ne’ebé influénsia indívidu ida nia hanoin, liuliu ba feto ne’e rasik hodi hola desizaun estremu hanesan soe bebé ne’ebé sira rua hetan.

Ezemplu 2. Hosi sistema rua ne’ebé temi ona iha leten, hamosu lisan hafolin ka barlaken ne’ebé la hanesan, naturalmente lisan hosi sistema patriarkál husu folin ka barlaken ne’ebé mai ho nia item oioin. Kada item ho valór diferente. Iha ne’e mane ka feto hosi lisan rua ne’e hakarak moris hamutuk maibé se laiha possibilidade atu responde barlake ka hafolin tuir lisan patriarkál ka matriarkál nian entaun ninia konsekuénsia bele hamosu stress ka dezorden psikolójiku iha ema nain rua nia hanoin no bele provoka fahe malun. Fahe malun ida-ne’ebé bele finaliza ho soe  bebé ne’ebé sira hetan hamutuk.

Fatór seluk status sosiál

Fatór ida-ne’e bele mos iha nia impaktu negativu ba ema nia hanoin atu foti asaun in-umana hanesan soe bebé, bainhira ema konjuga no konsume sala iha nia moris.  Maske Timor ukun an la’o ona kuaze tinan 20, mentalidade identifika malu mak sei nafatin metin no forte tebes iha ema nia hanoin. Identifika ema ka individu ida “Nis ne’e sé? O sé? Ema ne’ebé? Husi família ne’ebé? Halo saida? No seluk tan sei forte tebtebes iha sosiedade nia leet. Oinsá nia influénsia ba iha kazu soe ne’e. Imajina se ema na’in rua feto no mane hakarak malu tanba hadomi malun, sira hakotu lian atu moris hamutuk no hetan oan antes inan aman sira tuur hamutuk, maibé bainhira rona ka hatene katak hosi parte rua ne’e balun tantu hosi feto ka mane nian, sei la simu indívidu ne’e (feto/mane) tan husu tuir nia status familiár ka antesedente familiár katak ema ne’e nia família uluk hanesan ne’e, hanesan ne’ebá, agora hanesan ne’e no hanesan ne’ebá nia konsekuénsia provoka stress ka dezorden psikolójiku ba feto ka mane ne’ebé ohin hadomi malun ne’e.  Bainhira sira rua la konsege suspira no halo balansu sira-nia estímulu stress ka dezorden psikolójiku ne’e rasik, maka sira bele foti desizaun hodi fahe malun no soe bebé ne’ebé maka sira hetan hamutuk.

Hakerek nain hanesan Master in Investigation of Immuology –Universidad Complutence de Madrid, Spain. Emergency Medicine registrar- South Korea

Servidór públiku iha departamentu emerjénsia, ospitál nasionál Guido Valadares.

iklan
iklan

Leave a Reply

iklan
error: Content is protected !!