Hosi:
Elidio Agusto Guterres
Iha loron hirak liubá bainhira Komisaun Nasionál ba Eleisaun (CNE, sigla portugés) hasai informasaun konaba debate kandidatura prezidente repúblika uza lian-portugés, ema barak mak fó komentáriu pro no kontra, no barak mós mak haree informasaun ida ne’e liga ba pesoál kandidatura balun ne’ebé sira nota no haree katak la komprende dalen portugés. Situasaun ida ne’e provoka apoiante sira hosi kandidatura hanesan espasu atu halo kampaña, promosaun ba sira nia kandidatura nia matenek. Ida ne’e normal iha palku polítiku liu-liu iha ámbitu kampaña eleitorál, maibé ladún furak bainhira julga ka hatún ema seluk hakur saida mak ema hanaran “liña étika.”
Iha artigu simples ida ne’e ha’u sei la haree buling hosi apoiante hosi kandidatura, maibé koko haree utilidade uza dalen-portugés iha debate kandidatura prezidente ho ókulu étika utilitarizmu.
Étika utilitarizmu ne’e saida?
Ba maluk sira ne’ebé estuda filosofia, utilitarizmu la’ós buat foun ida ba nia no ba sira ne’ebé estuda étika filosofia, étika utilitarizmu sai ona hahán ida ba nia. Etimologikamente utilitarizmu mai hosi lian Latina, utilis katak berguna, bermanfaat, berfaedah no menguntungkan ka ho lian-tetun ita bele dehan iha utilidade, iha benefisiu (Williams, 1973: 77).
Utilitarizmu hanesan teoria ida ne’ebé filosofu David Hume hasai atu responde kestaun moralidade ne’ebé iha tempu ne’ebá hasoru laloran boot ida (iha ne’e ha’u lakohi ko’alia kle’an kona-ba ida ne’e). Alende David Hume, istorikamente utilitarizmu hatuur iha konseitu ida ne’ebé klaru no sistematiku iha tempu filosofu Jeremy Bentam no Jhon Stuart Mill. Iha ne’e utilitarinismu hanesan konseitu etis ne’ebé mai ho prinsípiu ida katak buat ne’ebé di’ak no loos mak iha utilidade no buat ne’ebé sala no la di’ak mak laiha utilidade. Tanba ne’e verdade no bonum hosi ita nia desizaun ka hahalok tenke haree hosi aspetu utilidade.
Utilitarizmu hanesan mós ramu ida hosi étika normative ne’ebé haree ba ita nia lalaok ka desizaun iha kestaun sosiál, polítika, ekonomia no legalidade bazea ba morál no moralmente buat ne’ebé mak di’ak no loos mak tenke fó util ba ema barak. Simplesmente utilitarizmu haree regulamentu (rule utilitarianis) ka aktu (act utilitarianism) ita ema nian tenke fó ksolok ba ema barak alias the greatest happynes for the greates number. Ida ne’e mak hanesan prinsípiu hosi étika utilitarizmu (Mill, 2009: 12).
Lian-portugés, sasukat kapasidade kandidatura?
Iha loron hirak liubá CNE, José Agostinho Belo, hatenik ba mídia GMN TV, katak CNE prepara ona prosesu sira konaba debate kandidatu Prezidente Repúblika períodu 2022-2027. Iha preparasaun ne’e, prosesu debate, CNE sei uza lian-portugés hodi husu pergunta ba kandidatu ida-idak, no sei resposta mós ho lian-portugés.
Alende ida ne’e, iha dia 22 fevereiru 2022, Tempo Timor mós hatuun informasaun katak CNE desidi utiliza lian-portugés iha debate kandidatu PR 2022-2027 hodi sukat kualidade kandidatu. Prezidente CNE informa antes ba halo kampaña iha munisípiu sira sei iha debate ba kandidatu sira no pergunta balun tenke aprezenta ho lian-portugés no resposta mós ho lian-portugés hodi hatene kualiadade kandidatu no hatudu ba povu katak sira iha kapasidade ne’ebé natoon lori Timor ida ne’e ba oin.
Pergunta ida mai ita atu refleta hamutuk mak ida ne’e, serake ema ne’ebé hatene ko’alia lian-portugés ema ne’ebé iha kapasidade natoon no bele jere nasaun ida ne’e? Ba ha’u lian-portugés la’ós kritériu ka sasukat ida ne’ebé forti atu julga ka hatete katak ema ne’e iha kapasidade no laiha kapasidade ne’ebé natoon. Primeiro, ba ha’u ema ne’ebé hatene portugés la signifika nia domina hotu matéria ne’ebé nia estuda no nia hatene hotu matéria ka siénsia iha área hotu.
Se ita hatuur bele ko’alia lian-portugés sai kritéria ida atu sukat kandidatura sira nia kapasidade, oinsá ho joven, estudante no labarik kiik sira ne’ebé bele ko’alia lian-portugés? Serake joven, estudante no labarik kiik-oan sira ne’e automatikamente nia kapasidade liu kandidatura ne’ebé la hatene lian-portugés? Ha’u hanoin lae! Ba ha’u ema ne’ebé bele ko’alia lian portugés la’ós matenek liu ema ne’ebé la hatene ko’alia lian-portugés. Hanesan mós ha’u no ita ne’ebé bele ko’alia lian-inglés no indonézia la signifika ita matenek no domina matéria no siénsia hotu, no sira ne’ebé la hatene lian-inglés ho lian-indonézia la iha kapasidade ne’ebé natoon. Tanba ne’e ita presiza hatene katak ema ida-idak hatene saida mak nia estuda ho lingua ne’ebé la hanesan.
Segundu, estrimu uitoan ha’u bele dehan, ema iha nasaun Portugál ne’ebé loron kalan ko’alia lian-portugés la signifika hotu-hotu iha kapasidade ne’ebé natoon no matenek hotu. Hanesan mós ema Portugál sira ne’ebé mai hela iha ita nia rai no bele ko’alia lian-Tetun matenek liu ema sira ne’ebé eskola boot no sai lider nasaun nian iha Portugál ne’ebé la hatene ko’alia lian-tetun. E hanesan mos ita sira ne’ebé bele ko’alia lian-inglés no indonézia matenek liu ita nia lider nasaun sira ne’ebé la hatene ko’alia lian indonézia ka inglés. To’o iha ne’e, ba ha’u lian-portugés la’ós sai kritériu úniku ida atu sukat kandidatura nia kapasidade.
Tanba ne’e ba ha’u CNE bele hatuur kritéria seluk hodi hatene kandidatura nia kapasidade. Klaru katak lian-portugés nu’udar lian-ofisiál ida iha nasaun RDTL. Maibé ita mós tenke hatene katak lian-tetun mós lian ofisiál, lian nasional iha Timor-Leste no mós sai lian materna iha rai ida ne’e (ba ha’u lian tetun sai lian materna ba jerasaun foun ne’ebé moris no boot iha Dili). No problema prinsipál ne’ebé ita presiza haree hamutuk mak, populasaun Timor-Leste maioria la komprende lian-portugés inklui nai-ulun balun ne’ebé tuur iha parlamentu, inklui mós kandidatura balun ne’ebé netijen julga. Se realidade hanesan ne’e, debate kandidatura ho lian-portugés util ka la’e ba povu Timor-Leste ne’ebé presiza hatene programa no planu hosi kandidatura sira?
Util ka lae dalen-portugés ba lian debate kandidatura?
Klaru katak lian-portugés hanesan lian ofisiál mós iha rai doben ida ne’e. Konstituisaun RDTL artigu 13.o (Lian ofisiál no nasionál) alínea 1, Repúblika Demokrátika Timór-Leste nia lian ofisiál maka Tetun no Portugés. Alínea 2, Estadu valoriza no dezenvolve Tetun no lian nasionál sira seluk.
Bazea ba ida ne’e CNE la sala foti desizaun prosesu debate kantidatura PR ba períodu 2022-2027 uza lian-portugés. Maibé bainhira ita haree ba situasaun real iha sosiedade Timor-Leste ne’ebé maioria polulasaun la hatene lian-portugés ita presiza tetu no haree lisuk desizaun ida ne’e nia utilidade ba povu Timor-Leste ne’ebé sei fó nia votus iha eleisaun presidensiál iha tinan 2022. Povu ne’ebé fó nia votu iha direitu atu hatene kandidatura nia programa antes nia fó nia votu. Tanba ne’e iha nasaun ne’ebé de’it debate kandidaruta importante tebes ba povu.
Diretór ezekutivu sesante perkumpulan untuk pemilu dan demokrasi (Perludem) Indonezia, Titi Anggraini, hateten debate kandidatura hanesan métodu kampaña nian ne’ebé fó informasaun ba povu no mós atu hatene kapasidade kandidatura nian oinsá atu rejolve problema (Repúblika.co.id). Liu hosi debate povu bele hatene kandidatura nia kapasidade no bele fó nia votus tuir nia konsénsia tanba teknikamente debate hanesan tempu atu fahe no halo konfrontasaun idea konaba problema ne’ebé povu hasoru no argumentu ne’ebé forte ba nia programa ka kontra programa hosi kandidatura seluk. Tanba ne’e, debate tenke sai métodu kampaña atu hato visaun, misaun, no programa kandidatura atu nune’e povu bele hatene no komprende.
Bazea ba realidade iha sosiedade Timor-Leste ne’ebé maioria seidauk hatene lian-portugés inklui nai-ulun balun ne’ebé tuur iha parlamentu no kandidatura PR ba períodu 2022-2027 balun ne’ebé laiha kapasidade naton atu ko’alia lian-portugés ho di’ak, definisaun no funsaun simples hosi debate ne’ebé Anggraini hatuur sei la sai realidade. Povu sei la komprende saida mak kandidatura sira aprezenta no dala ruma kandidatura rasik konfuzaun ho saida mak nia rasik ko’alia.
Se debate kandidatura hanesan ne’e, debate la’ós ona sai tempu atu hatene visaun, misaun, programa, no hatene kualidade kandidatura nian, maibé sai fatin atu kuriji problema linguístika. Povu la’ós atu detekta kandidatura ne’ebé mak hatene lian-portugés ka halo teste diagnostika dalen-portugés ba kandidatura sira antes tuir kursu, maibé povu atu hatene programa, visaun no misaun hosi kandidatura.
Se debate kandidatura nia rezultadu hanesan ne’e liga ho étika utilitarizmu ha’u bele dehan, debate kandidatura ho lian-portugés laiha nia utilidade ka benefisiu ba povu. Prinsípiu étika utilitarisnismu, regulamentu ka aktu sira ne’ebé ita fó sai no ita halo tenke iha util ka benefisiu ba ema barak. Se regulamentu ka aktu hirak ne’ebé iha fó benefisiu ba ema ida ka grupu nia di’ak, tuir étika utilitarisnismu aktu ida ne’e moralmente sala, no se regulamentu (rule of utilitarisnism) ne’ebé ita fó sai mos la fó util no fó ksolok ba ema barak, tuir étika utilitarizmu presiza hadia ka muda no tanba ne’e presiza diskusaun ne’ebé kle’an antes hasai regulamentu ka kritéria ruma (Mill, 2009: 64).
Alende étika utilitarizmu, tuir étika konsekuensialismu mós debate kandidatura PR ba períodu 2022-2027 étika no moralmente sala, tanba konsekuénsia ka rezultadu hosi debate kandidatura uza lian-portugés, lori povu no nai-ulun balun ba konfuzaun no la-komprende saida mak sira ko’alia ka debate tanba menus koñesementu iha lian-portugés. Signifika rezultadu ikus hosi debate kandidatura uza lian-portugés mai ho valór “minus” (Blackwell, 2013: 238).
Pergunta ida mai ita, serake debate kandidatu uza lian-portugés nia rezultadu sei sai hanesan ne’e duni? Bainhira haree no observa situasaun Timor-Leste ne’ebé maioria la komprende lian-portugés ho di’ak, rezultadu hosi debate mak lori konfuzaun ba povu no ikus mai palku debate kandidatura la’ós ona sai palku debate no defende programa, visaun no misaun maibé sai palku teste diagnostika tuir kursu portugés. Ita presiza hatene katak, povu la presiza lider ne’ebé hatene de’it ko’alia lian-portugés maibé povu presiza lider ne’ebé matenek no iha fuan atu hadomi no hakuak povu no jere rai ida ne’e ho di’ak. “Ema ne’ebé hatene ko’alia lian-portugés, indonézia, inglés, nst, la signifika nia domina hotu siénsia no iha kapasidade ne’ebé naton.
Konkluzaun no sujestaun simples
La’ós sala se kandidatura sira debate uza lian-portugés tanba lian ne’e mos hanesan lian ofisiál ida. Maibé utilidade hosi debate ida ne’e menus tanba la fó ksolok ba povu no povu la komprende saida mak kandidatura sira ko’alia. Povu iha direitu atu komprende saida mak kandidatura sira ko’alia no kandidatura iha dever morál atu esplika ho razaun ne’ebé forte, lójiku no sistematiku ba povu.
Ba ha’u, dalan di’ak atu rezolve kestaun ida ne’e mak, debate bele uza bilingual (tetun no portugés); segundu, kandidatura ne’ebé la komprende lian-portugés ho di’ak bele lori nia tradutór bainhira halo debate. Dalan hirak ne’e ita bele liu tanba depois hasai deklarasaun katak debate uza lian-portugés, diresaun CNE deklara mos katak debate bele uza lian-portugés no tetun. Bainhira tama faze pergunta no resposta ho lian-portugés kandidatura bele lori nia tradutór. #Ida ne’e la signifika kandidatura ne’e la iha kapasidade#.
Hakerek nain alumni Universidade Gadjah Mada (UGM), Jogjakarta, atuál Dosente Filosofia iha Institutu Filosofia e Teologia Fatumeta (ISFIT).
