DILI, 16 outubru 2023 (TATOLI) – Husi fatin ki’ik ida, hatuur Timor-Leste iha ‘mapa’ mundu nian – Balibo. Balibo, hanesan suku no postu administrativu ida iha munisípiu Bobonaro. Hanesan Postu administrativu, Balibo iha suku Balibó vila, Batugade, Cowa, Leohito, Leolima no Sanirin.
Iha tinan 48 liubá, Balibo lori naran Timor to’o komunidade internasionál nia tilun tanba asasinatu barbariedade husi liman-kro’at Indonézia sira ba jornalista internasionál na’in lima: Greg Shackleton (29), Tony Stewart (21), Gary Cunningham (27), Operadór kámara Brian Peters (24), no Repórter Malcolm Rennie (29) – koñesidu ho naran “Balibo five”.
Iha aldeia ‘deskoñesida’ ida husi mundu – Balibo, 16 outubru 1975, jornalista foinsa’e na’in lima ne’e hasoru sira-nia mate bainhira hala’o knaar jornalizmu – sai matan, tilun no ibun ba timoroan sira. Ohin, 16 outubru 2023, hateke hikas ba kotuk, hanoin hikas sira-nia ‘sakrifísiu’ tan kauza Timor-Leste nian, iha dékade haat-resin ba kotuk nu’udar memória no reflesaun ida .
Notísia relevante:Balibo Five, “Tim Susi” sunu jornalista na’in-lima to’o mutuk
Atu memóriza no refleta hikas jornalista sira ne’e nia sakrífisiu no mate, Tatoli, halo entrevista ida ba jornalista timoroan sira inklui Konsellu Imprensa (CI, sigla portugés), iha sira-nia knaar-fatin, sesta (12/10), kona-ba oinsá bele banati tuir prinsípiu no valór husi jornalista sira ne’e:
Prezidente CI, Otelio Ote

Bainhira hili sai jornalista, ita hili buat rua: mate no moris, tanba konsekuénsia husi ita-nia (Jornalista) nia serbisu. Ba sira-nia aan no sira-nia família, naran boot tanba sira mate bainhira hala’o knaar. Ba ita Timor-Leste, sira-nia kontribuisaun ba luta tanba liuhusi sira loke Timor-Leste ba mundu.
Ba ita jerasaun ida agora presiza atu intende signifikasaun husi ita-nia profisaun. Kuandu ita hili profisaun jornalista signifika ita prontu atu mate ou prontu atu moris. Ne’e, ita tenke brani entrega ita-nia aan tomak ba ita-nia profisaun ne’e. Ita presiza duni halo tuir sira-nia (Jornalista ‘Balibo Five’) dalan maibé ita presiza hakbiit ita-nia aan halo tuir saida mak standar (padraun) jornalístiku hakarak.
Jornalista Candido Alves (Prezidente Timor-Leste Press Union – TLPU)

Jornalista misaun hanesan maibé iha tempu la hanesan (Tempu rezisténsia, tempu ukun rasik aan). Jornalista na’in lima mate iha Balibo koñesidu ho “Balibo Five” katak tinta jornalista hakerek ho raan. Ne’e realidade ida. Se jornalista la hakerek, ema la koñese Balibo, ema mós la koñese Timor-Leste nia luta ba libertasaun.
Tempu ba rezisténsia ramata, ita livre ona husi invazór sira. Maibé, agora, jornalista nia obra; nia luta nafatin. Katak, luta ba moris di’ak. Luta ba Liberdade – Liberdade iha anin. Liberdade iha moris. Liberdade mós iha fuan. Ida ne’e mak ita tenke banati. Katak, ita (jornalista) tenke krítika buat ne’ebé la loos, dehan la loos. Buat ne’ebé loos, ita labele nega. Ne’e mak jornalista sira agora tenke banati. Haburas nafatin ita-nia profisaun aumezmu tempu habelar ita-nia aan la’ós iha Dili de’it maibé ita tenke ba to’o munisípiu sira.
Prezidente AJTL, Zevonia Viera

Jornalista na’in-lima ne’ebé koñesidu ho ‘Balibo Five’, hanesan reflesaun: ba jornalista sira agora daudauk iha era ukun rasik aan. Saida mak ita presiza foti hus
i ne’ebá? Jornalista sira tenke nafatin iha espiritu aten-brani, krítiku fó-sai asuntu sira ne’ebé ba interrese públiku nian kona-ba boa-governasaun, ba korrupsaun, ba investigasaun sira ne’ebé sai interrese Estadu ka públiku nian.
Reflesaun ida tan, jornalista na’in lima tanba sira halo kobertura kona-ba violasaun direitu umanu ne’ebé akontese. Agora, oinsá jornalista sira kontinua foti asuntu sira kona-ba direitu umanu, violasaun sidadaun sira-nia direitu kona-ba saida de’it – parte importante ida, jornalista sira presiza fó-sai.
Husi jornalista na’in-lima mós enkoraja ita (jornalista sira), motiva ita hasa’e ita-nia kapasidade, intelektualidade, atu prodús (informasaun) kualidade, atu bainhira ema asesu informasaun sira media foti ne’e sai hanesan fórum diskusaun ida atu oinsá Estadu bele hola solusaun;
16 outubru, loron nasionál Liberdade imprensa
Tinan ne’e, loron nasionál Liberdade Imprensa komemora ba dahuluk. Loron 16 outubru nu’udar loron nasionál Liberdade Imprensa aprovadu husi Parlamentu Nasionál (PN) liuhusi Projetu Rezolusaun PN númeru 95/v (4a) ho votasaun a-favór 49, kontra no abstensaun 0, iha tersa (24/05/2022).
Komemorasaun ne’e hodi fó-rekoñesimentu ba jornalista Estranjeiru sira ne’ebé mate iha tempu okupasaun Indonézia ne’ebé hala’o iha serbisu komunikasaun sosiál oioin hodi fó-sai kauza Timor-Leste to’o hetan auto-determinasaun ka ukun-rasik aan, no Liberdade imprensa ba órgaun komunikasaun sosiál, direitu informasaun, livre asegura informasaun ne’ebé hatuur ona iha Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste (RDTL), artigu 40 no 41.
Notísia relevante: https://tatoli.tl/2022/05/24/pn-aprova-16-outubru-sai-loron-nasional-liberdade-imprensa/
Ho komemorasaun loron istóriku ba dahuluk iha kalendáriu Timor-Leste nian, dala ida tan tuirmai, Tatoli, sei lori lee-na’in sira atu hatene perspetiva CI no jornalista timoroan sira kona-ba loron ne’e no oinsá públiku bele kolabora:
Prezidente CI, Otelio Ote
Tinan ida ne’e komemora ba dahaluk loron nasionál Liberdade Imprensa. Signifika saida? Komunidade media forte ona. Hatene sira-nia loron nasionál. Sidadaun hotu ne’ebé iha territóriu laran tomak koñese ona saida mak Liberdade imprensa. Nune’e ita armoniza de’it data ida ne’e ho ita-nia karakter profisaun loroloron.
Loke nafatin ita-nia aan (Jornalista) ba públiku, fó nafatin informasaun ba sira. Públiku loke nafatin atu jornalista sira bele asesu informasaun lorloron. Nune’e ita mix (mistura) buat ida hanaran demokrasia. Tanba media hanesan matan, tilun no ibun ba sosiedade tomak. Liuhusi media de’it mak forma karakter sidadaun forte. Se la iha media, la iha informasaun atuál, la iha edukasaun, la iha divertimentu, la iha kontrolu sosiál ba públiku ne’e signifika ita la iha mudansa tanba liuhusi media bele forma karakter ema nian ba halo mudansa ba ita-nia espiritu partisipa iha dezenvolvimentu nasionál.
Jornalista Candido Alves (Prezidente Timor-Leste Press Union – TLPU)
Ita kontente tebes tanba Timor-Leste foin mak ukun aan hetan Indeks Liberdade imprensa di’ak iha Ázia no mundu. Ita kontente. Maibé ita labele kontente ho númeru ne’ebé mak ita hetan. Ita buka oinsá hateten katak buat ne’ebé laloos ne’e ita tenke hateten lia-loos. Buat ne’ebé loos, ita dehan loos. Ida ne’e mak ita tenke halo tuir.
Prezidente AJTL, Zevonia Viera
Espera katak governante sira polítiku-na’in sira labele uza media ba sira-nia interrese. Maibé, nafatin tau nafatin interrese Estadu nian atu respeita knaar jornalista nian. Espera governu (foun) ida ne’e respeita nafatin pilar importante media nian iha nasaun demokrátiku ida ne’e (Timor-Leste).
Entretantu, tuir ranking Indeks Liberdade Imprensa fó-sai husi RSF (Reporteres sem Fronteiras – Reporters Without Borders), ho eskalaun 0 – 100, entre nasaun 180 iha mundu Timor-Leste pozisiona ranking 17, nu’udar nasaun ida ne’ebé iha sensibilidade ba profisaun jornalista sira iha tinan 2022 no ranking 10 iha tinan 2023.
Entre nasaun membru organizasaun sudezte-Aziátiku, Timor-Leste hetan ranking primeiru tan tuur iha pozisaun (10), tuirmai Malázia (73), Tailándia (106), Indonézia (108), Singapura (129), Filipina (132), Brunei Darussalam (142), Kambodia (147), Laos (160), Mianmar (173) no Vietnam (178).
Hanesan nasaun direitu plenu ba Komunidade husi nasaun lian portugés (CPLP, sigla portugés), bainhira komparasaun iha Indeks Liberdade imprensa; Timor-Leste (10), Portugal (9), Angola (125), Brasil (92), Cabo-verde (33), Guiné-Bissau (78), Guiné-Equatoriál (120), Moçambique (102), São Tomé e Principé (0) – la inklui iha análize RSF.
Klasifikasaun entre nasaun membru CPLP sira ne’e, Portugal mak liu pontu ida tanba menus husi ranking 10 ne’ebé Timor-Leste hetan ka di’ak liu pontu ida husi Timor-Leste no Timor-Leste liu Cavo-verde no Brazil, tuir paíz luzofonu sira seluk, esklui São Tomé e Principé tanba la tama iha lista análize RSF nian.
Nune’e, entre ASEAN no CPLP, Timor-Leste tuur iha pozisaun di’ak liu iha nasaun sudezte-aziátiku sira no menus de’it pontu ida husi Portugal. Katak, Portugal 9 no Timor-Leste 10.
Indeks Liberdade imprensa nível mundiál entre nasaun 180, iha tinan 2023 ne’e, tuir RSF 2023, klasifikasaun ‘Top-ten” ka “Topu-sanolu” mak: Noruéga (1), Irlándia (2), Dinamarka (3), Swedia (4), Finlandia (5), Olanda (6), Lituania (7), Estonia (8), Portugal (9) no Timor-Leste (10).
Jornalista: Anito Soares/Joanico de Araújo
Editór: Rafael Ximenes de A. Belo