Hosi: Pe. Heriberto Soares Pedro, SVD*)
Agradese de’it la nahas…
Obrigadu de’it mós la nahas…
Orasaun de’it mak kbiit ida-ne’ebé bele hakesi ita ba malu nu’udaá Maromak nia oan fudin!
Iha segunda-feira, 21 Abríl 2025, mundu tomak hafalun ho nakukun tanba novidade ne’ebé habotu aan husi didin hun kreda katóliku nian husi Vatikanu katak Na’i Aman Santu Papa Francisco hakotu iis hodi fila hikas ba Aman Maromak nia Kadunan Santu. Papa Francisco mate iha tuku 07h35 dadeer oras Vatikanu nian no tuku 15h35 oras Timor-Leste.
Papa Francisco nia mate sai hanesan momentu tristeza ba sarani tomak mundo Rai-klaran, liuliu ba povu sarani katóliku Timor Lorosa’e, tanba sei eforia hela ho prezensa Papa nian iha tinan 2024. Husi memoria sira-ne’ebe hakerek hela iha povu sarani ida-ne’e nia fuan no laran, halo povu sarani ida-ne’e sente lakon tebes no kala lakon duni ona Nai lulik Kreda Nian ne’e. Husi labarik to’o klosan ba to’o katuas-ferik sira ida-idak hamriik hodi buka fatin ba sira hodi soe netik sira-nia orasaun kmook. Iha ne’e hatudu duni katak povu sarani ida-ne’e povu fiar nain. Ida-idak hahu espreza ninia sentimentu saudades ida-ne’ebé nunka mais atu iha nia ninin no rohan.
Husi ne’e, ita bele deskobre katak husi Papa Francisco nia mate lori ita ba reflete kona-bá nia moris no nia obra sira-ne’ebe sempre motiva no inspira ita iha kualkuer situasaun. No, obra kmook ne’ebé sai hanesan mensajen ikus iha paskua tinan 2025 ne’e mai ita katak; “Hamutuk ho Nia buat hotu sei sai foun. Hamutuk ho Nia buat hotu sei hahú fali”. Mensajen ida-ne’ebé koalia kedas kona-ba nia Maromak, Nia natureza no Nia aan rasik nu’udar umanu viatura ida!
Papa Francisco mós koñesidu nu’udár ema-ne’ebé hadomi umildade, simplisidade no transparánsia kona-ba moris. Ida ne’e bazeia ba ninia lema papal ne’ebé dehan; “Miserando Atque Eligendo” ho signifika katak “Haraik aan: Maromak hadomi ha’u no hili ha’u”.
Pontu importante sira-ne’ebé presiza ita aprende husi Papa Francisdo mak hanesan;
- Eránsa Espirituál
Koñesidu nu’udár ema-ne’ebé haraik aan tanba nia fó nia aan tomak hodi fiel ba iha Maromak nia bolu. Orasaun ba nia nu’udar ai-han moris espirituál nian ne’ebé haforsa no inspira nia iha momentu sira-ne’ebé nia sente mesak.
Hanesan iha istória ne’ebé haktuir katak bainhira nu’udár universitáriu, nia partisipa atividade hamutuk ho nia belun sira. Hasoru malu ho nia belun sira iha estasium konviu (kereta api) nian, no iha ne’ebá nia liu husi Igreja ida. Nia la’o tuir nia fuan nia haruka hodi tama ba iha Igreja laran. Iha Igreja laran, nia hasoru Nai-lulik ida-ne’ebé nia mós nunka koňese. Iha sorumutu ka ekontru ida-ne’e halo nia laran la hakmatek. Mosu konfuzaun boot no nia koko hakbesik ba Nai-lulik ne’e hodi husu Konfesaun.
Maibé, nia nafatin konfuzu katak saida mak nia sei ba hato’o iha fatin konfesa nian ne’e. To’o ba iha Nai-lulik ne’ebé nia atu konfesa hodi haktuir nia salan ne’e hodi hateten nune’e; “…. ha’u iha fiar maibe fiar ne’ebé ha’u iha oras ne’e lakon no mohu ona husi ha’u nia moris”. Iha momentu ne’ebá kedas nia aan sente Maromak bolu hodi sai Nai-lulik Relijiozu ida. Tempo ne’ebé hanesan, nia kansela ninia sorumutu ho nia belun sira maibé nia deside hodi fila ba uma ho fiar ida katak nia tenke sai Nailulik iha loron ida nu’udár Reliojiozu ida mak di’ak.
Esperénsia espirituál ida-ne’e, hakarak atu dehan mai ita katak; fiar no tau konfiansa iha Maromak mak buat hotu ne’ebe ita hakarak sei sai realidade iha ita-nia moris. Moris, loos duni, tenke hamoris atu moris ne’e la’o ba oin.
- Importante oinsá hadomi malu
Iha ninia Karta Ensiklika Fratelli Tutti (2022), katak ita hotu Maun-Alin; konvida mundu atu harii Fraternidade no Solidaridade nu’udár Umanidade ida. Kbiit ne’ebé atu halibur umanidade mak domin. Domin ne’ebé mai duni husi Maromak, no nia moris iha kreda hodi bolu ita hotu hadomi malu nu’udár maun ho alin no naan no feton.
- Importánsia iha Diálogu entre Relijiaun
Papa Francisco iha mós kompromisu ne’ebé boot hodi halo diálogu ho Relijiaun sira seluk. Esperiénsia ida-ne’e hatudu wainhira rona katak Papa Francisco hakotu iis, lideransa boot Musulmanu nian iha sentru Muhammadiyah fó ninia sentidu kondolénsia nune’e; “Papa Francisco hakerek hela memória ida mai ita kona-bá ninia kompromisu ba pás iha mundu, tranparánsia iha Diálogu no servisu hamutuk entre relijiaun hotu, domin, igualidade no justisa Sosiál.”
Husi memória sira-ne’e, Papa Francisco nia mate hatudu mai ita katak ikus husi viajen iha mundu ida-ne’e mak mate. Maibé haree ho matan-fuan fiar nian mate hanesan moris foun ida-ne’ebé Nia sei hetan iha Lalehan. Hanesan nia hakerek iha ninia omilía wainhira nia haree esperiénsia apóstolu Pedro no João ne’ebé halai lalais ba rate mamuk; razaun la’ós tanba sira sente lakon ema di’ak ida maibé tanba sira saudades hodi buka Jesus ne’ebé moris hias husi mate ne’e. Nune’e Nia dehan; “Kristu moris hias ona, nia moris! Nia sei la sai tan ona mate nia atan”.
Nia asentua ida-ne’e hodi konvida ita katak Kristu nia moris hias bolu ita hotu hodi foti asaun ruma ba moris la’ós hein de’it iha fatin kona-ba moris, maibé tenke ativu buka Maromak iha ita-nia moris loro-loron; iha ita-nia belun sira, no ita-nia esperiénsia moris ne’e rasik. No, nia mós dehan; Maromak la’ós prezente de’it iha orasaun nia nonook sira, maibé Nia prezente mós iha matan bren terus-nain sira nian ne’ebé hanesan asaun domin kiik iha moris loro-loron.
Mai ita aprende no banati tuir Papa Francisco ninia Vertude di’ak sira; haraik Aan, Domin Nain no tranparánsia kona-bá moris. Atu nune’e, ho ninia hanoin no obra sira-ne’ebé mak oras ne’e sai ona hanesan memória, ita mós rejenera iha ita-nia istória hodi harii mundu ida foun, mundu ida di’ak no mundu ida hadomi pás no domin.
Ida-ne’e mak ita-nia esperansa ne’ebé boot iha ita-nia moris fiar ida-ne’e nian; “Moris hotu ne’ebé ita iha oras ne’e, iha nia limitasaun maibé wainhira ita hala’o moris ida-ne’e hamutuk ho Jesus Kristu mak ita sei manán moris ne’e rasik. Tanba Kristu moris hias hodi halakon mate no manán moris ida-ne’e. Ho nune’e, hamutuk ho Nia buat hotu sei sai foun. Hamutuk ho Nia buat hotu sei hahú fila-fali”.
Papa Francisco; ita fuan monu mai ami povu sarani timorense. Ami mos fuan monu ba ita ho domin ne’ebe la nahas! Ami-nia agradese de’it sei la nahas! Ami nia obrigadu de’it mós la nahas! Orasaun ba ita mak ami-nia domin ne’ebé la nahas ohin no ba nafatin!
*) Artigu ne’e foti husi atuál Pároku Igreja Nossa s_Senhora do Rosario de Fátima Uatulari, Pe. Heriberto Soares Pedro, SVD, nia reflesaun iha misa defuntus ba Papa Francisco iha Parokia Uatulari, tersa (22 Abríl 2025) ne’e.
