DILI, 12 setembru 2019 (TATOLI)—Ahi-lutan ó foti-sa’e aas/ahi-lutan ó halakan/ahi-lutan lakan nafatin/hatán-hasoru nakukun otas nian/funan ua’in ba ó-nia kosar-been tomak/requescat in pace!/to’o hasoru hikas malu fali iha lalehan!//
Iha loron Kuarta (11 Setembru 2019), iha tuku 18.05, Prezidente Indonézia ba dala-3 (Periodu 21 Maiu 1999 – 20 Outubru 1999), Bacharuddin Jusuf Habibie, hakotu iis iha RSPAD Gatot Subroto, Jakarta Pusat, kanal televizaun sira iha Indonézia halo transmisaun direta kona-ba Habibie nia mate (25 Juñu 1936-11 Setembru 2019). Ezemplu, iha ekran TV One, kada minutu no kada oras halo reportajen, buat ne’ebé ha’u haree ekran TV refere, hakerek liafuan kmo’ok “Selamat Jalan Bapak Demokrasi”.
No, lee liafuan ida ne’e halo ha’u hanoin fali Prezidente Indonézia ba dala-3, B. J. Habibie, ninia aten-brani hodi fó opsaun independénsia ba Timor-Leste, maske nia hatene katak ninia desizaun refere hetan pro no kontra husi entidade hotu-hotu. Maibé, povu Timor-Leste labele haluha, ho Habibie ninia aten-brani ne’e mak fó benefisiu ba povu no rai-lulik Timor-Leste. Tanba Habibie hatene katak atu hetan ka manan buat ruma (independénsia) tenke sakrifika buat balun.
“Lahó Habibie ninia aten-brani dalaruma oras ne’e ha’u bele sai fa’an-na’in ba jelu-fatuk iha Tebet. Saida mak ha’u halo ne’e half of process, another half is Indonesia,” dehan Kay Rala Xanana Gusmão hodi hatán ba jornalista CNN, Tersa (17/05/2015), ne’ebé halo partisipante sira basa-liman.
Ohin, ba timoroan sira la’ós atu basa-liman haksolok maibé hakmatek hodi hanoin hikas Habibie nia desizaun hodi fó opsaun rua ba Timor-Leste hodi halo reflesaun. Se uluk (1999), Prezidente BJ Habibie la fó sai opsaun rua kona-ba “Simu Autonomia” no “Rejeita Autonomia” karik, Timor-Leste labele kaer kuda talin rasik no karik sei sai atan ua’in-ua’in ba rejime ida nia kbiit [lae karik ita fa’an jelu-fatuk ba nafatin].
Ahi-lutan “Kaer Kuda Talin Rasik” ne’e, Prezidente Habibie foti-sa’e aas no halakan iha 1999, to’o Timor-Leste komemora Loron Konsulta Populár ba dala 20 (30 Agostu 1999-30 Agostu 2019), ahi-lutan ne’e lakan nafatin iha Timor-Leste. La’ós karik tanba Habibie hanesan anju ba Timor-Leste maibé iha komemorasaun ne’e povu Timor-Leste fó jestu rekoñesimentu ba Habibie hodi tau nia naran ba Ponte Bidau Santa-Ana sai “Ponte Habibie” ne’ebé inaugura iha Kinta (29/9/2019).
“Ha’u ba vizita Habibie ne’ebé moras iha hela, ha’u ba vizita hodi fó hatene mós katak ita konvida nia mak atu mai iha aniversáriu konsulta populár ba dala 20, maibé nia dehan ha’u moras hela, tama ospitál ne’ebé ha’u hanesan la konsege ba. Nia triste tanba nia hakarak tebes atu partisipa,” dehan Xanana Gusmão.
Ba konsiderasaun ida ne’e, Eis Prezidente Repúblika Indonézia BJ Habibie hato’o apresiasaun boot ba povu Timor-Leste ne’ebé kontinua konsidera nia hodi tau nia naran ba Ponte Bidau Santa-Ana ho naran Ponte Habibie.
Loos duni! Habibie nia naran be foti husi liafuan Arábia ho nia signifikadu “Give Love, Receive Love (fó domin no simu domin), nia hatudu duni liuhusi ninia desizaun fó opsaun rua tanba nia hadomi tebes povu no rai-lulik Timor-Leste sai povu no nasaun ne’ebé soberanu.
“Se hakarak halo desizaun, agora tempu ona, ha’u hakarak rezolve problema Timor-Timur no liberta ema hirak ne’ebé sei troka ha’u hanesan prezidente iha tempu tuir mai husi problema ida ne’e. Karik ba ema balun, ha’u sai hanesan ‘bibi-metan’. Maibé di’ak liu liberta Indonézia husi problema ne’e ho lalais, atu nune’e sira ne’ebé troka ha’u bele ativa fali reputasaun Indonézia nian kona-ba Timor-Timur,” dehan Prezidente, B. J. Habibie.
Aman Ba Demokrasia
No, uainhira ha’u lee liafuan “Selamat Jalan Bapak Demokrasi” iha ekran TV One, ha’u-nia memória lulun hikas ba tempu uluk (1999) nian. Ba Timor-Leste, Habibie hanesan “Aman Ba Referendu 1999” tanba ninia aten-brani fó sai opsaun rua. Uainhira hala’o knaar nu’udar Prezidente, B. J. Habibie iha ona inisiativa atu habiban demokrasia tenke buras iha Indonézia. Habibie sente katak povu Timor-Timur seidauk determina ninia desizaun demoktratikamente, karik hakarak moris hamutuk nafatin ho Indonézia ka hakarak kaer kuda talin rasik.
“Ha’u hahú hala’o loke dalan ba demokrasia, entaun sei haree mós ba problema Timor-Timur nian. Ami tenke halo netik buat ruma, povu Timor-Timur nunka halo sira-nia opsaun (hahilik). Entaun ha’u tenke foti desizaun lalais,” dehan Habibie iha fulan Juñu 1998. “Di’ak liu ema fó sala ba ha’u, duké husik Indonézia sai hanesan ai-kalsu ida iha relasaun internasionál tanba de’it problema Timor-Timur nian.”
Mosu pro no kontra ba ninia desizaun hamosu opsaun rua iha 27 Janeiru 1999. Tanba ne’e, nia esforsu-aan defende ninia desizaun polítika iha Diskursu Responsabilidade Prezidente (Mandataris Majelis Permusyawaratan Rakyat Republik Indonesia) iha Asembleia Jerál MPR-RI, 14 Outubru 1999. Maibé, MPR rezeita responsabilidade refere. Rejeisaun ida ne’e, halo B. J. Habibie sente la merese tan atu kandidata-án fila fali sai Prezidente ba SU-MPR Outubru 1999. B.J. Habibie nia mandate ramata iha 20 Outubru 1999.
Kasian tebes, Habibie hateten, katak hafoin anúnsiu rezultadu konsulta populár (referendu) ne’ebé manan husi grupu ne’ebé rejeita opsaun autonomia espesiál, akontese tiha ona violasaun direitus umanus iha Timor-Timur ne’ebé afeta ba povu nia moris terus no mós estraga Indonézia nia naran di’ak iha komunidade Internasionál nia matan.
Iha forum internasionál sira, pozisaun Indonézia sempre dudu ba sikun kloot ida tanba de’it problema Timor-Timur ninian. Too oras ne’e, maizumenus rezolusaun 8 ne’ebé hasai husi Asembleia Jerál ONU no rezolusaun hitu husi Konsellu Seguransa ONU nian kona-ba Timor-Timur hasai tiha ona, ne’ebé hatudu katak laiha membru komunidade internasionál ida rekoñese Timor-Timur sai hanesan parte ida husi nasaun Indonézia (NKRI).
Hamutuk ho reformasaun be moris daudaun iha Indonézia, mak oportunidade nakloke luan ne’ebé fó benefísiu ba Indonézia atu rezolve problema Timor-Timur ho kompriensivu. Relasiona ho ida ne’e, mak enkontru Tripartit loke fila fali hafoin Indonézia oferese hanoin murak ida mak konseitu autonomia espesiál ho estatutu espesiál ba povu Timor-Timur. Pensamentu ida ne’e la’o hamutuk ho planu governu Indonézia nian atu halo implementasaun autonomia rejionál iha teritoriu Indonézia laran tomak.
Tanba ida ne’e la hamenus ha’u-nia respeitu ne’ebé aas ba TAP MPR No. VI/MPT/1978, Prezidente hanesan komandante supremu no halo implementasaun polítika Governu ne’ebé aas, tuir desizaun—hato’o proposta atu rezolve problema Timor-Timur, ne’ebé ho esperansa la’ós bele simu iha rai laran maibé mós husi komunidade internasionál.
Tuir akordu Tripartit iha Nova Iorke ne’ebé asina iha loron 5 Maiu 1999, povu Timor-Timur fó tiha ona oportunidade liuhusi Konsulta Populár atu bele termina, karik sira simu proposta autonomia luan ka rejeita autonomia luan.
Tuir rezultadu Akordu Nova Iorke, povu Timor-Timur hala’o tiha ona Konsulta Populár iha loron 30 Agostu 1999, parte ONU anúnsiu tiha ona rezultadu Konsulta Populár iha loron 4 Setembru 1999, votante porsentu 78,5 rejeita autonomia espesiál no votante porsentu 21,5 simu autonomia espesiál, no ho nune’e maioria povu Timor-Timur rejeita opsaun autonomia espesiál.
“Hanesan nasaun ida ne’ebé boot no hahí demokrasia no direitus umanus, mak iha oportunidade ida ne’e ha’u hein katak Asembleia ne’ebé onradu bele ko’alia rezultadu konsulta popular refere no bele simu desizaun povu Timor-Timur, hanesan ha’u hato’o ona formalmente liuhusi karta formal ne’ebé hato’o ba xefe Asembleia (Ketua Majelis Permusyawaratan Rakyat),” dehan Habibie.
No, atu hanoin ba Habibie ninia aten-brani ne’e no Habibie nia mate ida ne’e, Prezidente Komisaun Organizadora Ba Komemorasaun Loron Konsulta Populár ba dala-20, Kay Rala Xanana Gusmão no Embaixada Timor-Leste iha Indonézia hato’o sentidu kondolénsia liuhusi haruka “Koroa Ai-funan” ba matebian nia rezidénsia iha Área Patra Kuningan, Jakarta, Kinta (12/9/2019).
Iha Koroa Ai-funan be orna ho ai-funan kór mutin, kinur, no matak ne’e nia lolon be kór roxu, hakerek ho liafuan kór kinur “Profoun Condolences” no liafuan sira ne’ebé toba-latan iha okos hakerek ho letra kór mutin “With Heartfelt Sympathy for the Loss of Big Brother President B.J. Habibie. Timorese People Will Remember You Forever. Rest in Peace. Xanana Gusmão”.
No, Timorese People Will Remember You Forever duni tanba ita-boot ninia aten-brani rezolve Timor-Leste nia problema liuhusi opsaun rua no liuhusi referendu ka konsulta populár. Hein katak, eroi da patria no martires timoroan sira [Nicolau Lobato, Xavier Amaral, Lasama, no eroi sira seluk] ne’ebé mate ba rai-lulik Timor-Leste ne’ebé oras ne’e hein hela iha odamatan-boot lalehan nian, simu Habibie ho laran ksolok. Oras ne’e, sira kala hamutuk ona hodi konta istória ba malu.
No, ba ita sira ne’ebé sei moris no ukun rai Timor-Leste, poeta timoroan ida fó hanoin ba ita atu hanoin beibeik Habibie liuhusi dadolin ne’ebé nia hakerek iha Jakarta, Kinta (12/9/2019). Múziku no Poeta, Abe Barreto, hakerek poezia badak ida ho neon tomak ho nia títulu “In Memoriam: Pak B.J. Habibie”;
Obor itu kau kibarkan/obor itu kau nyalakan/ Obor itu terus menyala/tentang kegelapan zaman/terima kasih/atas segala jasamu/requescat in pace!/sampai jumpa di surga!//
Ahi-lutan ó foti-sa’e aas/ahi-lutan ó halakan/ahi-lutan lakan nafatin/hatan-hasoru nakukun otas nian/funan wa’in ba ó-nia kosar-been tomak/requescat in pace!/to’o hasoru hikas malu fali iha lalehan!//
Adeus aman ba demokrasia! Adeus aman ba reformasaun! Adeus aman ba referendu 1999! Povu Timor-Leste sei hanoin nafatin ita-boot nafatin ba nafatin! Adeus B.J. Habibie!
Jornalista: Cancio Ximenes
Editór : Rafy Belo
