DILI, 30 setembru 2019 (TATOLI) – Membru Komisaun A (trata Asuntu Justisa no Konstitusionál) Parlamentu Nasionál (PN) hato’o relatóriu komisaun iha plenária hafoin vizita estudu komparativu iha Macau, foin lalais ne’e.
Prezidente Komisaun A, Carmelita Caetano Moniz, konsidera liuhosi vizita ne’e hetan referénsia barak liliu ba Lei Antí-Korrupsaun (LAK), maski nune’e la’ós atu aplika modelu hotu ne’ebé Macau adota maibé kona-ba deklarasaun riku-soin presiza haree no tetu didi’ak hodi bele sai referénsia iha diskusaun LAK.
Notísia Relevante: Prezidente Komisaun A Rekoñese Difísil Finaliza LAK Tinan ne’e
Nia dehan, iha Macau funsionáriu instituisaun Estadu hotu tenke deklara riku-soin.
“Buat ida di’ak tebes atu ita implementa iha ita-nia rain ligadu ho sistema ne’ebé sira halo daudaun mak sira abranje ema hotu. Kualker ema ne’ebé mak hetan saláriu hosi Estadu tenke presta nia deklarasaun inklui asesór sira, ne’e laiha objesaun ema ida atu la deklara”, nia dehan liuhosi plenária Parlamentu Nasionál, segunda ne’e.
Nune’e mós, nia haktuir, sistema iha Macau ema hotu-hotu tenke presta deklarasaun hanesan ba kargu públiku ka kargu polítiku sira tenke halo divulgasaun ba públiku.
“Divulgasaun ba públiku iha fatin ida ema hanoin katak laiha ona privasidade maibé iha parte seluk mós hanesan defeza ba pesoál. Kuandu iha akuzasaun ruma kontra ema ida ba korrupsaun, liliu ba kargu polítiku ka kargu públiku sira, ho divulgasaun ne’ebé nia halo sai defeza ona ba nia-aan”, nia akresenta.
Deputada Bankada CNRT ne’e hatutan: “Ema bele haree ona katak ha’u-nia estilu vida hanesan ha’u iha uma no iha karreta, ha’u-nia rikeza mak hanesan ne’e no ha’u la foti rikeza hosi fatin seluk ka halo korrupsaun hodi hala’o ha’u-nia estilu vida”, esplika Carmelita Moniz.
Nia rekoñese divulgasaun lei sira iha Macau maka’as tebes no maioria povu ho edukasaun ne’ebé avansadu liu.
Nune’e mós, divulgasaun no sosializassun lei maka’as tebes iha instituisaun Estadu nian.
“To’o tau iha kurríkulu eskola no eskola hotu tenke hatene lei ne’ebé mak implementa ona no funsaun kada instituisaun ne’e rasik”, nia tenik tan.
Deputada Bankada Governu ne’e hateten buat di’ak ne’ebé Timor-Leste bele foti hanesan referénsia mak sansaun ba ema ne’ebé la deklara tuir tempu ne’ebé fó iha sansaun administrativa.
“Ema deklara la tuir realidade ne’ebé mak fó. Ezemplu, nia iha karreta tolu ka haat maibé nia ba deklara ida ka rua de’it, ne’e sei iha sansaun kriminál. Ne’ebé, Macau nia lei ne’e forte tebes”, nia konta.
Carmelita Moniz subliña, ema ne’ebé fó tiha ona tempu atu fornese deklarasaun maibé kuandu la fornese nafatin sei ko’a ema ne’e nia saláriu, la’ós ko’a saláriu metade maibé ko’a saláriu fulan tomak.
“Ema ne’e sei laiha tan oportunidade atu fó nia kaer kargu ba diresaun ruma ka xefia ruma. Bainhira ema ida halo ida-ne’e, nia laiha direitu atu kaer kargu xefia”, nia akresenta.
Biban hanesan, Deputadu Bankada FRETILIN, Antoninho Bianco, hateten sistema ne’ebé iha rai seluk bainhira atu implementa iha Timor-Leste tenke haree ba realidade nasaun nian.
Hatán ba preokupasaun ne’e, Carmelita Moniz esplika la’ós aplika buat hotu-hotu maibé aplika de’it buat ne’ebé timoroan hotu sente di’ak ba Timor-Leste.
“Ida ne’e mak ha’u sente katak ita bele hanoin karik nu’udar medida prevensaun ba ita karik di’ak, maibé sei liuhosi diskusaun naruk kona-ba ita-nia sistema”, nia subliña tan.
Nia mós promete viajen Komisaun A ba Macau sei sai referénsia di’ak ba diskusaun LAK.
Entretantu, diskusaun LAK agora daudaun sei paradu tanba PN sei buka referénsia no konsultasaun públiku hodi halibur ideia, nune’e mós sei iha ajenda barak ho Governu.
Komisaun A molok resesu konsege halo ona diskusaun LAK to’o iha artigu 22 iha kapítulu dahuluk no artigu iha lei ne’e sei to’o artigu 100 resin hosi inísiu artigu 47.
Jornalista: Evaristo Soares Martins
Editór: Xisto Freitas
