Reverendos/as Padres, Madres,
Religiosos/as no Sarani doben sira
Mak Na’i Jesus Cristo Hadomi
“Ita mate tiha ona ho Cristo, ita bele fiar katak ita sei moris duni hamutuk ho Nia“ (Rm 6,8).
PRIMEIRA PARTE
1. Sentidu Kuaresma Ba Ita Ema Sarani
Ita sei hanoin hetan kona-ba ha’u-nia Karta Pastoral Kuaresma nian iha tinan uluk, 2019, ne’ebé ko’alia kona-ba sentidu loron haat-nulu (loron 40). Ne’e nu’udar símbolu ida, hodi halo preparasaun di’ak liu no naruk liu ba festa boot liu hotu-hotu ba ita sarani. Basaa, ita prepara ita-an atu selebra Nai Jezús Kristu nia terus, nia mate no moris hias housi mate, ne’ebé hanaran MISTÉRIU PÁSKUA.
Saida mak ita sarani sei halo iha tempu Kuarezma ne’e atu prepara didi’ak ita an? Tuir mai, ita sei hahu ita-nia katekeze kona-ba sentidu Kuarta-feira Sinzas, domingu sira iha tempu Kuarezma no sei ramata ita-nia katekeze iha selebrasaun boot liu kona-ba Nai Jezús Kristu Nia terus, Nia mate no Nia moris hias. No, ida be ikus ne’e nu’udar mensajen sentrál ita-nia fiar sarani.
História Kona Kuarta-feira Sinzas
Sinzas eh ahi-kdesan ne’e prátika ida ne’ebé mai hosi kedas Antigu Testamentu. Nune’e, ita bele haree ezemplo balun hanesan: profeta Jeremias ne’ebé dehan: “Ó oan, ha’u-nia povu hatais karol ba, tuur iha ahi-kdesan. Hatais lutu nu’udar oan mesak…” (Jer 6,26). Iha fatin seluk, Nai dehan tan: “Taka imi aan ho ahi-kdesan, bibi atan sira, basaa to’o tiha ona loron imi atu mohu hotu ona” (Jer 25,34).
No, iha livru profeta Jonas dehan: “Ema sira iha Nínive fiar duni Maromak, sira halo jejún no hatais karol housi boot to’o kiik. Notisia ne’e to’o iha liurai Nínive nia tilun, ne’e duni, nia sai hosi nia fatin aas, hasai tiha nia hatais furak, taka aan ho karol no tur iha ahi-kdesan laran” (Jn 3,5-6).
Ita haree katak Sinzas tuir sentidu sitasaun sira be temi tiha ona iha leten, hodi liga ba sarani sira uluk liu nia moris, laiha hanoin ruma ne’ebé ko’alia kona-ba Kuarezma. Maibé nu’udar prátika ida be Kreda lokál sira hala’o nu’udar sinál ekskomuñaun ba sarani sira hosi sira-nia família no komunidade tamba sira halo sala públiku no sala boot, hanesan: APOSTASIA (ema sarani husik nia fiar ofisialmente), HERESIA (nega dutrina Kreda nu’udar dogma), crime no adultériu.
No, iha século VII, prátika ekskomuñaun ne’e habelar ba Kreda lokál barak hodi hahú ho ritu públiku ida iha Kuarta-feira Sinzas. Uluk knanain ezije hosi maksalak sira konfesa uluk sira-nia sala mesa-mesak, hafoin, sira aprezenta sira-aan ba bispu sira no hakerek publikamente sira naran iha lista ema sira be halo penitênsia, hofoin prepara sira-aan atu hetan absolvição iha Kinta-feira-Santa.
Iha sorin seluk, sira sai hosi komunidade ne’ebé sira hela ba, hodi banati tuir Adão no Eva, ne’ebé Maromak duni sai housi Paraísu (lalehan). Sira hela ketak iha fatin luan ida iha liur hodi hatudu katak sira hadera-aan. Prátika ne’e, atu hanorin ita ema sarani katak sala haketak ema ho Maromak, ho komunidade sarani no ho nia família. Sira hahú hatais karol no uza ahi-kdesan nu’udar penitente públiku, basaa sira halo sala be ema hotu hatene. Sira la han aihan balun, la hemu álkool, la haris, la tesi sira fuk no husik sira hasan-rahun sai naruk. Iha Dioseze balun prátika ne’e bele lori tinan ida eh naruk liután depende ba bispu.
Bainhira tempu ne’e la’o dadaun ba oin to’o ohin loron, Kreda selebra Kuarta-feira Sinzas atu hahú loke tempu Kuarezma, iha mundu tomak nomós iha loron ne’e sarani sira halo Jejún no Abstinência. Prátika ne’e la todan ona hanesan iha tempu uluk liu, maibé ita moris tuir de’it nia espíritu. Katak, buat be folin liu mak halo mudansa ba ita ema ida-idak nia moris eh “halo konversaun” hodi la’o tuir Evangellu nia hanorin, nu’udar preparasaun atu bele selebra di’ak liu Santa Páscoa.
Ne’e duni, iha Kuarta-feira Sinzas, ita hotu simu ahi-kdesan iha ita-nia re’en-to’os no Nailulik hato’o liafuan hirak ne’e: “ Hanoin ba katak, ó ne’e rai-rahun no ó sei fila ba rai” (Gn 3, 19). Eh ita rona mós liafuan hirak hosi Evangellu São Marcos nian: “Hakribit imi salan, fiar iha Evangelho” (Mc 1,15).
Mensajen ba ita ema sarani mak Kreda hakarak atu ita hatene didi’ak katak ita ne’e nu’udar sala na’in, ho atitude haraik-aan, hakarak mate bahahalok sira be la tuir Nai Maromak nia hakarak, katak ukun fuan domin, halo di’ak ba ema seluk liuhosi ita nia “obra de karidade”. Ne’e duni, ita hakaas-aan atu halo funu hasoru sala sira iha Kuaresma nia laran, no laran metin iha Maromak nia laran luak, basaa Nia la hakarak ema maksalak nia mate, nune’e ita bele moris ba vida foun ida hamutuk ho Maromak bainhira Páskua liu tiha.
Konkretu liu, Kuaresma ne’e, oportunidade espesial ida ne’ebé Kreda fó mai ita hotu atu halo renovasaun ba ita-nia moris iha programa tolu ne’ebé ita rona tiha ona iha Evangello São Mateus (cf. Mt 6, 1-6. 16-18). Uluk liu, HALO HAHALOK DI’AK/KARIDADE. Daruak: halo ORAÇÃO no ikus liu: JEJÚN, eh PENITÊNSIA.
Primeiru Domingu: Jesus Halo Penitínsia
Iha primeiru domingu Kuarezma, ita rona katak Nai Jezúus hadook-aan tiha ba rai-fuik maran iha loron haat-nulu (40) no kalan haat-nulu (40) nia laran hodi halo peniténsia, la’os atu hamoos nia sala, tanba Nia sala laek, maibé nu’udar preparasaun naruk atu hahú nia misaun foun salvasaun ne’ebé Aman Maromak tau iha nia kabas atu hala’o iha nia moris nu’udar ema. Hanesan ita rona iha primeira leitura katak ita-nia bei-ala sira uluk liu, Adão no Eva halo tiha sala tamba sira hanoin de’it-aan hodi hakarak sai boot hanesan Maromak, nune’e hadook-aan tiha hosi Maromak no sira la soi ona atu hola parte iha ksolok rohan laek ho Maromak.
Maibé Jezús Kristu, Maromak Oan mai iha mundu liuhosi nia moris, hatudu sé mak Maromak ba ema. Katak Maromak ne’e “DOMIN” no “LARAN LUAK” no nia domin aas liu Nia hatudu iha krús leten, hanesan São João dehan: “Laiha domin ne’ebé bo’ot liu, s ela’e ida be saran nia moris ba nia belun sira” (Jo 15,13 ). Ne’e duni, ita-nia bei-ala sira uluk nian lori mate mai mundu, maibé Jezús lori fali moris mai ita.
Iha rai-fuik maran, Nia hetan tentasaun oin tolu kona-ba ema nia nesesidade bázika sira (aihan, poder no riku-soin) maibé Nia la monu ba tentasaun ne’e ida tanbá Nia halo tuir de’it Nia Aman lalehan nia hakarak. Ho ida ne’e, Jezús hakarak tau Aman Lalehan nu’udar sentru ba Nia moris tomak no sentru ba Nia Misaun iha mundu.
Segundu Domingu: Jesus Nakfilak-Aan
Iha segundu domingu Kuarezma, Nai Jezús sa’e ba foho Tabor ho apóstolu na’in tolu: Pedro, João no Tiago. Iha foho leten ne’e, Nia nakfilak-aan no apostolu sira koko ksolok no hakmatek lalehan nian. Tanba ne’e mak Pedro ibun lalais dehan ba Jezús atu halo tenda tolu (ida ba Moisés, ida ba Elias no ida ba Jezús) no sira hakarak hela de’it ona iha foho leten ne’e. Tekir-tekir, sira rona lian ida dehan: “Ida ne’e, Ha’u-Nia Oan doben tebes, ne’ebé Ha’u tau Ha’u domin. Imi rona Nia ba” (Mt 17,5).
Jezús bandu sira atu labele fó sai sira-nia esperiénsia furak no ksolok ne’e bainhira Nia seidauk moris hias hosi mate. Nune’e, Nia atu hanorin sira katak atu koko moris rohan laek, hanesan esperiénsia be sira koko ona iha foho leten ne’e, sira presiza tuir Nai Jesus nia ain-fatin: terus, mate no ikus mai moris hias. Ne’e atu dehan katak krús ne’e nu’udar dalan ida atu fó moris, maske nu’udar eskándalu ba ema fiar laek sira, maibé dom no salvasaun ba ema fiar na’in sira, basaa Jezús manan tiha ona mate.
Ne’e duni, Kreda husu ba ita ema sarani ida-idak atu fiar makaas hodi la’o tuir Maromak nia hakarak, hanesan aman Abrão, nu’udar ita-nia modelu fiar-na’in hodi la’o tuir de’it Maromak nia planu. Halo tuir Maromak nia hakarak ba ita ema sarani katak, ita presiza fó sasin kona-ba ita fiar liuhosi ita-nia hahalok di’ak iha família laran, iha ita-nia relasaun ho maluk sira nomós iha ita-nia vida sosiál, polítika no dalan oin-oin hodi hatudu katak ita ne’e ema sarani duni hodi moris tuir valor Evanjellu.
SEGUNDA PARTE
Tempu Kuaresma, iha Igreja primitiva (iha tempu Kreda hahú moris), seluk fali hosi tempu ida peniténsia no konversaun nian, tempu Kuarezma sai mós tempu ida hodi prepara Katekúmenu sira ne’ebé sei simu batizmu, iha Sábadu Santu, ne’ebé sei hala’o iha kalan Vigília Paskal. Tanba ne’e, iha domingu tolu, molok tama semana santa, mosu tema batizmal ho simbólu sira hanesan: BEE, iha diálogu ho feto Samaritana, (halakon hamrook no fó moris); ROMAN, iha kura ba ema matan-delek (Roman fiar); VIDA (moris), iha fó moris ba Lázaro ne’ebé mate hakoi tiha loron tolu (Vida foun ho Kristu Ressuscitado):
Terseiru Domingu: Bee Halakon Hamrook no Fó Moris
Jezús nia pedidu ba feto Samaritana: “fó bee mai ha’u atu hemu” (Jo 4, 7) ne’ebé hato’o iha liturjia domingu ba datolu Kuarezma nian ne’e hatudu paizaun boot Maromak nian ba ema hotu-hotu no Nia hakarak hamoris iha ita sarani ida-idak nia fuan hakarak (desejo) “hamrook” ba dom (karan) “bee ne’ebé naksulin ba moris rohan laek” (Jo 4, 14): ida ne’e mak dom (karan) Espíritu Santu, ne’ebé halo sarani sira sai “ema sira ne’ebé adora loloos” ne’ebé bele reza ba Aman Maromak “iha espiritu no lia-loos” (Jo 4, 23).
Hosi diálogu entre Jezús no feto Samaritana ne’e, sira to’o ba kompreensaun mútua, no feto samaritana ne’e to’o deskobre katak nia hamrook ne’e kle’an liu fali hamrook bai-bain ne’ebé Jezús de’it maka bele halakon nia hamrook ne’e: “Nai, fó bee ida ne’e mai ha’u atu ha’u keta hamrook tan, no ha’u lalika mai tan kuru bee iha ne’e” (Jo 4, 15).
Bee ida ne’e de’it mak halakon ita-nia hamrook ba buat di’ak sira, halakon ita-nia hamrook ba lia-loos no halakon ita-nia hamrook ba buat furak nian! Bee ida ne’e de’it, Maromak Oan fó ona mai ita, ne’ebé naksulin rega rai-fuik-maran klamar ne’ebé la-hakmatek no insatisfeita, “bainhira seidauk hakmatek iha Maromak”, tuir liafuan furak sira Santo Agostinho nian.
Kuartu Domingu: Roman Fiar Nian Hodi Haree Ba Jezús
Domingu ema matan delek hosi-hahú-moris kedas, aprezenta Kristu nu’udar roman mundu nian. Evanjellu fanu ita ida-idak ho pergunta: “Ó fiar Mane Maksoin?” “Hau fiar, Na’i” (Jo 9, 35.38).
Ho ksolok, ema matan-delek-hahú hosi moris ne’e hatán ba pergunta Jezús nian ne’e, hodi ema-fiar-na’in hotu nia lian, hodi ita hotu nia lian. Nune’e, milagre kura ema matan-delek-hahú-moris ne’e sai sinál ne’ebé Kristu hakarak loke ita-nia matan fuan nian atu ita bele haree moos no atu ita-nia fiar sai kle’an liután no ita bele rekoñese iha Nia ita-nia Maksoin mesak de’it no laiha seluk tan.
Jezús rasik dehan: “Bainhira Ha’u sei iha mundu, ha’u mundu nia naroman” (Jo 9, 5). Loos, Nia leno halo naroman nakukun sira (egoizmu, orgullu, autosufisiénsia) ita-nia moris nian atu ita haree no hatene katak ida ne’e lori ita sees hosi Maromak, no buka halo konversaun hodi moris nu’udar “oan naroman nian” ne’ebé buka prátika obra sira Maromak nian atu nune’e haki’ak no hamoris iha ita-nia moris hahalok laran luak, justisa no lia-los nian (cf. Ef 5, 8 – 14).
Kinta Domingu: Vida Foun iha Kristu Ressuscitadu
Bainhira, iha domingu ba dalima, Evanjellu haklaken mai ita kona-ba moris-hias Lazáro nian, ida ne’e lori ita ba hasoru mistériu ba dala-ikus ita-nia ezistánsia nu’udar ema: “Ha’u mak Moris-Hias no Moris… O fiar ne’e?” (Jo 11, 25 – 26). Ba komunidade sarani nian, ida ne’e sai momentu ida atu ita hamutuk ho Marta, ho sinceridade, tau ita-nia esperansa tomak iha Jezús Nazaré: “Loos, Nai, ha’u fiar katak Ita mak Kristu, Maromak nia Oan, ne’ebé mak mai iha mundu” (Jo 4, 27).
Sai ida de’it (komuñaun) ho Kristu iha moris ida ne’e prepara ona ita-aan hodi supera limite sira mate nian, hodi nune’e bele hetan moris rohan laek iha Nia. Tanba iha batizmu, ita mate ho Kristu ne’ebé mate, no Espíritu Aman Maromak nian ne’ebé halo Jezús Moris-hias sei haraik moris-foun mai ita (cf. Rm8, 8–11).
Fiar iha moris hias mate sira-nian no iha esperansa ba moris rohan-laek, loke ita-nia matan ba sentidu ikus ezisténsia ita-nian: Maromak hakiak ema ba Moris-Hias no ba Moris, no, lia-loos ida ne’e fó dimensaun auténtika no definitiva ba história ita ema-nian, ba ema-nia ezisténsia pesoál, ba nia moris sosiál, ba kultura, ba politika no ba ekonomia.
Haketak-aan eh taka-aan hosi/ba naroman fiar nian ne’e futuru universu tomak sei taka-aan iha rate nakukun laiha futuru, laiha esperansa. Ida ne’e atu hatete katak ema ida bainhira sai sarani, nia hetan ona knaar buka meiu atu promove vida eh pro-vida (hakiak diálogu hodi evita konflitu hodi nune’e to’o kompreensaun harii unidade, promove karidade fraterna hodi tulun ema ne’ebé presiza, sst).
Konkluzaun
Ita-nia perkursu kuarezmal hetan nia realizasaun iha Triduo Pascal, liuliu iha vigilia boot kalan Sábado Santo nian. Iha kalan Sábado Santo ne’e, ita hafoun iha nia promesa batizmal, ita afirma fali katak Kristu mak Nai ita-nia Naroman no Moris, moris ne’ebé Maromak rasik hato’o mai ita bainhira “ita moris fali hosi Bee no Espírito Santo” no ita konfirma fali ita-nia kompromisu firme hodi hatán iha asaun de grasas hodi nune’e ita sai Nia eskolante sira.
Nune’e, ita haree katak liturjia domingu tolu ikus Kuarezma nian, molok atu tama semana santa, buka hatán ba pergunta: “Oinsá ema ida bele sai Kristaun eh prosesu oinsá ema ida bele sai sarani?” Ho lian seluk bazeia ba ita-nia tema pastoral
Arquidiocese tinan 2020 nian: “Oinsá mak ema sarani ida bele sai “Cristão Eucarístico”? Resposta ba pergunta ne’e mak: Ema ida atu sai Cristão eh sarani uluk knanain tenke simu dom Maromak nian iha bee moris grasa nian, batizmu, ho naroman ida (Espírito Santo) no ho moris hias ba moris loloos nian.
Ita la’o tuir tiha ona kamiñada Jezús nian hosi Nia ba hadook-aan iha rai-fuik maran, Nia sa’e ba foho Tabor, Nia hasoru malu ho feto Samaritana iha poço Jacob nian, tuir fali Nia fó naroman ba matan-delek bele haree no ikus fó moris ba Lázaro ne’ebé mate. Kamiñada Jezús nian ne’e tenke fanu ita sarani atu, iha tempu Kuarezma nia laran, buka hakaas-aan hodi mate ba ita-nia aan (sa mak sai obstákulu ba ita hakbesik ba Maromak no ba maun-alin sira) hodi nune’e bele hetan moris foun hamutuk ho Kristu ne’ebé moris hias hosi mate.
Paço Episcopal, 22 de Fevereiro de 2020
Iha festa Cátedral de São Pedro
(Mons. Virgílio do Carmo da Silva,SDB)
Arebispu Metropolitana
