(Reflesaun Simples Filozofia Polítika ho Pensamentu Polítika Rekognisaun, Axel Honneth)
Elidio Agusto Guterres. S. Fil. M. Phil*)
“Ha’u la’ós ita-nia inimigu. Ha’u ita-nia maun-alin polítiku atu ko’alia ba povu nia di’ak. Simu ha’u bá, mai ita hakuak malu [hamutuk].”
Nu’udar nasaun ne’ebé sei nurak, Timor-Leste enfrenta problema barak iha nia Estadu nu’udar Estadu de Direitu Demokrátiku. Problema foun ne’ebé agora Timor-Leste enfrenta mak impase polítika besik tinan tolu nia laran. Problema polítika ida ne’e hamosu krize iha iha Timor-Leste ne’ebé tuir Amo Martinho Gusmão karik heteten, “Estadu Emerjénsia muda-aan ba emerjénsia Estadu”. Tanbasá? Tanba impase polítika buras ona no sei buras nafatin iha situasaun pandemia COVID-19 ne’e nia le’et.
Haree realidade impase polítika ida ne’e, pergunta simples ne’ebé ita persiza husu mak, “Sé mak hamosu impase polítika?” “Tanba saida mak impase polítika mosu no tanba saida mak mosu to’o lori tempu naruk nia laran?”
Iha rubrika “Editorial” Jornál Independente nian hakerek, “Situasaun polítika iha nasaun ne’e dook hosi liafuan armonia. Lider antigu sira ne’ebé fahe malu iha partidu polítiku sira seidauk hatudu sinál unidade” (30 April, 2020: pag.4). Se ita halo reflesaun ba opiniaun ide ne’e, ita bele hetan ona resposta ba pergunta sira; “Sé mak hamosu impase polítika?; Lider antigu sira ne’ebé fahe malu iha partidu polítiku ne’e tanba saida?” Tanba hirak ne’e la hatudu sinál unidade nasionál.
To’o iha ne’e, ita sei bele halo tan pergunta simples ida ho “advervo do tempu”—“bainhira?” Bainhira mak impase polítika mout ka para? Bainhira mak iha diálogu entre lider partidu polítiku sira? Resposta ida ne’e loos. La sala ida. Maibé realidade hatudu diálogu laiha kbi’it ne’ebé forte atu hakotu impase polítika. Atu hetan resposta ne’ebé kle’an no sistematiku no objetivu kona-ba problema hirak ne’e, mai ita koko haree “teoria rekognisaun”, Axel Honneth, ne’ebé haree rekognisaun sai pasu dahuluk ba diálogu atu rezolve problema ka konflitu polítiku no sosiál.
Rekognisaun Entre-Sujeitu
Rekognisaun ka recognition ka pengakuan, hanesan teoria ida ne’ebé dala barak matenek na’in sira uza hodi haree realidade polítika, sosiál no konflitu iha sosiedade nia leet. Filózofu Kontemporáneu (kontemporer) sira ne’ebe ko’alia kona-ba rekognisaun mak hanesan, Taylor, Frasscer no Axel Honneth. Maibé iha biban ida ne’e, ita koko haree liu ba Teoria Rekognisaun entre-sujeitu, Axel Honneth.
Axel Honneth, Filízofu Kontemporáneu, Mazhab Frankfurt Jenerasun III, moris iha Essen-Jerman, iha dia 18 Juli 1949. Teoria rekognisaun entre-sujeitu, Axel Honneth, mosu ho hanoin fiózofu ne’ebé kritiku ba realidade polítika iha nia sosiadade ne’ebé nia enfrenta. Tuir Honneth, rekognisaun hanesan pasu ka titik pijak (stance/haltung) ne’ebé atualiza iha situasaun real no hanesan atitude ne’ebé aprezenta fenomena sosiál atu kuñese no simu fenomena ka realide seluk.
Iha nia livru “The Strugle for Recognition”, Honneth hateten rekognisaun buat ida ne’ebé importante tebes ne’ebé ema hotu tenke iha no tau iha sira-nia hanoin no fuan. Rekognisaun sai fundamentu atu hetan armonia iha sosiedade nian moris (Honneth, 2012: 80). Simplesmente ita bele dehan sujeitu ka individu sira tenke iha fuan atu simu no rekuñese sujeitu (ema) seluk.
Iha realiade, ita sempre hasoru problema ka konflitu sosiál no polítika. Atu rezolve problema hirak ne’e, tuir teoria, Axel Honneth, tenke iha rekognisaun entre-sujeitu ka pengakuan intersubjektif. Rekognisaun ida ne’e iha nia dalan. Dalan ne’e mak, domin, respeitu no solidaridade (Honneth, 1995: 107). Dalan tolu ne’e sai fundasaun ba rekognisaun.
Tuir Axel Honneth, rekognisaun entre-sujeitu nu’udar dalan ne’ebé di’ak atu rezolve problema ka konflitu, polítika no sosiál ne’ebé bele hamosu krize. Tuir nia hatene, problema ka konflitu polítika ka iha lingua Honneth, patolojia sosiál (patologi sosial) ne’e mosu tanba interese privadu no partikulár. Situasaun ida-ne’e moris tanba laiha rekognisaun entre-sujeitu. Ikus liu, rekognisaun ne’e susar atu hetan tanba inkapasidade ka defisit rasionalitas.
Axel Honneth, iha nia kritika ba teoria komunikativu, Habermas, ne’ebé haree diálogu ka komunikasun sai dalan atu rezolve problema ka konflitu polítika no sosiál, nia dehan diálogu ka komunikasaun hanesan problema linguistika ne’ebé laiha kbi’it atu rezolve problema to’o nia abut “radix”. Realidade polítika hatudu katak sujeitu sira ne’ebé halo diálogu ka komunikasun sempre iha intensaun ka interese privadu no partikulár. Tanba ne’e, tuir Axel Honneth, rekognisaun intersubjektif ka pengakuan intersubjektif tenke iha uluk dialogu ka pengakuan mendahului dialog (Elidio, 2019).
Tuir Axel Honneth, se bainhira sujeitu ka grupu sira laiha rekognisaun ba sujeitu ka grupu sira seluk iha nia luta polítika ka sosiál, sira sei buka dalan oin-oin atu hetan rekognisaun. Se sira seidauk hetan rekognisaun, sira sei esforsu-aan nafatin uza maneira oin-oin to’o hetan. Ida ne’e Honneth bolu “luta ba rekognisaun” ka perjuangan untuk meraih pengakuan, individual no partikular. Tanba ne’e tenke iha mutual recognition ka pengakuan timbal balik (Yasintus Runesi, 2014) atu labele iha problema no konflitu.
Impase Polítika no Diálogu Lider Polítiku Sira
Impasse polítika hanesan realidade frakeza polítika ne’ebé kleur ona mosu iha nasaun joven ida-ne’e. Ita hotu hatene katak impasse polítika mosu tanba diferensa polítika entre lider partidu polítiku sira ne’ebé buka ukun no hakarak kaer ukun. Ita bele dehan impasse polítika produtu lider polítiku sira ne’ebé hatuur interese privadu no partikulár iha nia polítika.
Se ita haree ba kotuk, sintoma impase polítika mosu ona iha kampaña eleitorál (eleisaun antesipada) tinan rua liu ba. Sintoma ne’e ita bele haree hosi konfrontu ideia ka bele dehan ideolojia entre lider polítiku ne’ebé hakle’an istória passadu durante luta ba ukun-aan. Ida dehan nia mak luta na’in no fundadór ba rai doben ida ne’e no ida seluk mós hanesan. Kampaña eleitorál eleisaun antesipada hanesan palku polítiku hakle’an istória pasadu. Realidade ida ne’e hatudu momoos lider partidu polítiku sira laiha rekognisaun nu’udar fundadór ba nasaun ida-ne’e.
Sintoma impase polítika mosu momoos iha realidade, bainhira kandidatu Membrus VIII Governu, nain sia (9) la simu posse hosi Prezidente Republika Demokrátika Timor-Leste (RDTL). Razaun ne’ebé Prezidente hatuur mak kandidatu Membru VIII Governu viola konstitusaun RDTL (sira-nia kazu iha tibunal). Maibé razaun ida-ne’e hanesan liafuan mamuk ne’ebé laiha faktus tanba realidade hatudu katak to’o agora laiha tribunál ida mak bolu no hatama kandidatu membru VIII Governu ba tribunál. Ho razaun ide-ne’e, ita bele empresta liafuan hosi Laureadu Nobel da Paz, José Ramos Horta iha Grande Entrevista GMNTV hateten, “Impase polítika hahú iha Aitarak Laran [loloos ne’e; Bairru Pité]–(fatin Nai Prezidente lori hala’o knar bá)”.
La para iha ne’e de’it. Impase polítika muda-aan nafatin. Polítika entre lider partidu polítiku sempre la’o to’o xumba Orasamentu Jerál esatu (OJE) iha Parlamentu Nasionál no mai to’o agora, iha koligasun foun atu forma novu IX Governo Konstitusional ne’ebé lidera hosi Xanana Gusmão, konsilleruo másimu Partidu CNRT, tuir dalan konstitusionál ne’ebe iha. Maibé problema sempre mosu no mosu tan ho razaun Prezidente sei estuda, estuda no estuda. Iha parte ida ne’e, la’os atu dehan inkapasidade maibé estuda no estuda signifika katak ita se’i la hatene. Ho liafuan Axel Honneth, problema (patolojia sosiál) ne’e iha tanba defisit rasionalitas. Bainhira mak estuda hotu? Bainhira mak hatene interese nasionál, interese povu nia moris sai numero uno.
Hanesan ita hotu hatene, impase polítika la’os produtu povu ai-leba nian. Impase polítika produtu lider polítiku sira ne’ebé fahe malu iha partidu polítiku sira. Iha tempu barak nia laran, lider polítiku sira esforsu-aan atu hakotu impase polítika ho dalan diálogu. Sidadaun barak mós hateten diálogu mak sai dalan di’ak liu atu rezolve problema impase polítika. Maibé rezultadu ikus mak halo “diálogu” to’o falla (gagal) tiha de’it. Dialogu “gagal” tanba interese privadu no partikulár subar-aan iha diálogu ne’e nia kotuk. Ibun ko’alia dialogu hakotu impase polítika maibe fuan laiha unidade. Iha ne’e, ita bele dehan, teoria rekognisaun Axel Honneth ne’ebé hatu’ur rekognisaun iha diálogu nia oin (pengakuan mendahului dialog) sai kritika ida ba realidade polítika iha Timor-Leste.
Rekognisaun Entre-Sujeitu Dalan Hamout Impasse Polítika
Ita sempre rona informasun iha mídia sosiál, sidadaun husu no hakneak ba lider polítiku sira atu halo diálogu hodi hamout ka hakotu impase polítika. Iha Grande Entrevista iha GMNTV no programa Talkshow iha RTTL, jurista sira—akademiku sira—no igereja fó ona opiniaun atu hakotu impase polítika. Buat barak mak sira ko’alia ho sistematiku no objetivu klaru katak dalan di’ak atu hakotu impase polítika mak diálogu. Tuur hamutuk, iha biti-boot nia leten, hodi ko’alia saida mak sala no loos ba rai Timor no povu nia di’ak.
Realidade hatudu katak, diálogu entre lider polítiku sira iha duni, ne’ebé lidera José Ramos Horta ho nia inisiativa bolu ka kontaktu lider polítiku sira hotu. Maibé imajen diálogu hatudu kadera ida mamuk. Signifika katak saida? Rekognisaun seidauk tu’ur iha sira-nia leet. Saida mak akontese, ba realidade impase polítika sei iha no buras ba nafatin. Diálogu ne’ebé iha sai diálogu ne’ebé folin laek. Diálogu to’o falla ka “gagal”. Maibé, lider partidu polítika sira balu sempre esforsu no ko’alia nafatin atu halo nafatin diálogu. Sira la lakon espiritu “patah semangat” ho realidade diálogu ne’ebe konsege iha ona ho rezultadu ne’ebé ita bele dehan katak “gagal”.
Perguntas simples ne’ebé ita presiza husu mak; Tanba saida mak diálogu laiha rezultadu ne’ebé di’ak no araska atu halo diálogu tan? Se ita haree teoria rekognisaun, Filósofu Axel Honneth, realidade diálogu “gagal” no araska atu halo tan diálogu, tanba laiha rekognisaun entre lider polítiku sira. Iha kritika Axel Honneth ba teoria komunikativu, Habermas, rekognisaun tenke iha antes diálogu. Diálogu hanesan problema linguistika ne’ebé laiha forsa atu rezolve problema ka konflitu polítiku ka sosiál. Ida ne’e la signifika diálogu la importante. Maibé tenke iha rekognisaun antes halo diálogu. Kritika Axel Honneth, sai mós kritika ba situasaun polítika Timor-Leste ne’ebé tau diálogu sai dalan di’ak atu hamout ka hakotu impase polítika, iha situasaun laiha rekognisaun entre lider partidu polítiku sira.
Tuir ha’u-nia hanoin, ita presiza loke dalan seluk atu hakotu impase polítika. Dalan seluk mak rekognisaun (pengakuan) tenke iha uluk diálogu. Tenke iha polítika rekognisaun atu haree no hamout impase polítika, ne’ebe Axel Honneth fó ona iha nia teoria. Molok iha diálogu, lider politku sira tenke iha rekognisaun ba malu. Sira tenke simu sira-nia di’ak no aat iha realidade polítika no tau interese privadu no partikulár iha kotuk. Tenke simu ida-idak nia di’ak no aat nu’udar maun-alin, nu’udar lider ka aman ba nasaun ida-ne’e, ba timoroan nia di’ak.
Iha mídia sosiál ita haree no rona katak, Mari Alkatiri no Xanana Gusmão tenke buka malu no tuur hamutuk. Tu’ur hamutuk ida ne’e araska atu halo no sei la akontese tanba lider polítiku sira sei estuda no estuda, no tau interese privadu no partikulár iha oin tanba laiha rekognisaun entre lider politku sira. Impasse polítika sei mout ka sei kotu bainhira iha rekognisaun inter-sujeitu entre lider partidu polítiku sira no iha rekognisaun entre grupu sira. Diálogu sei laiha folin bainhira rekognisaun seidauk iha sira-nia leet. Diálogu bele iha maibé sai de’it dialogu “game” ne’ebé babeur malu.
Dalan di’ak ne’e ita bele estuda hosi Axel Honnet mak rekognisaun inter-sejeitu, liuhosi dalan domin, respeitu no solidaridade.
Primeiru, lidere partidu polítiku sira no na’i-ulun sira tenke tau ka fó domin [hadomi] ba nasaun no povu iha sira-nia laran no hanoin. Keta haluha, objetivu polítika lolo’os mak bonum commune.
Segundu, lider partidu polítiku sira tenke iha respeitu ba malu. Tenke simu lider balu ne’ebé halo ona buat barak ba rai ida-ne’e. La signifika, sira seluk la luta ba rai ida-ne’e maibé simu no rekuñese katak nia mós halo buat di’ak ba rai ida-ne’e ho rezultadu ne’ebé di’ak ba povu no Nasaun.
Terseiru, tenke iha solidaridade ba malu. Tenke haree malu e ajuda malu. Tenke fahe hanoin no kapasidade atu haree povu nia terus no lori povu ba moris di’ak.
Se iha ona rekognisaun, diálogu ne’ebé ita halo sei iha rezuldato. Impase polítika sei mout no lakon iha rai nia okos no sei la mosu tan. Se iha rekognisaun, jurista, akademiku, igereja no povu ka sarani sira la presiza hakilar husu lider sira tu’ur hamutuk. Partidu CNRT la presiza hakneak husu ba FRETILIN atu ko’alia no ukun hamutuk. Sira rasik sei ba hakuak malu nu’udar maun-alin, hakotu impasse ida ne’e ba Timor nia di’ak. Rekognisaun, Axel Honneth, bele sai dalan ida ba ita atu hare hamutuk no hamout impasse polítika iha rai doben ida ne’e.
“Simu ha’u bá, mai ita haku’ak malu [hamutuk].”
*) Hakerek na’in Alumni Universitas Gadjah Mada (UGM), Yogyakarta, Indonézia.