DILI, 13 outubru 2021 (TATOLI)— IV Governu Konstitusionál liuhosi dekretu-lei númeru 9/2009, loron 18 fevereiru, Lei orgánika Polísia Nasionál Timor-Leste nian, artigu 32, estabelese Unidade Polísia Marítima (UPM) ho kna’ar ida atu monitoriza, proteze ambiente marítima no rikusoin tasi.
UPM mós prevene no kombate krime tráfiku droga, tráfiku umanu, terorizmu, piratarias, imigrasaun klandestina no poluisaun maritima no fó seguransa ba área tasi-ibun no dominiu públiku maritima, inklui fó vizilánsia iha fronteira marítima ho koordenasaun Forsa Navál, FALINTIL-Forsa Defeza Timor-Leste.
Notísia relevante : Peska Ilegál Prejudika TL Lakon Biliaun Ida Resin
Tuir Konvensaun Nasaun Unida nian kona-ba direitu tasi nian, parte VII, seksaun ida (1), artigu 98. UPM presiza iha fasilidade di’ak liuliu ró atubele prevene, monitoriza no projete atividade ilegál no naun-ilegál iha tasi timór.
“Ró ne’ebé maka ajuda UPM halo serbisu operasaun no kontrolu ba atividade sira iha tasi-laran. Avaria ona besik fulan-haat. Oinsá maka ita atu garante prevene polusaun marítima no knaar proteje rikusoin iha tasi timór,” Peskizadór Fundasaun Mahein (FM), Sancho Xavier, hateten, ba Agência TATOLI iha kna’ar fatin Lecidere, segunda foin lalais ne’e.
UPM nu’udar parte ida hosi Sistema Autoridade Marítima no estabelese ona espesifikamente atu fó vijilánsia no monitoriza área tasi-ibun no tasi sira estadu nian (Lei Orgánika PNTL, Dekretu-Lei 9/2009, Artigu 32(1)). Misaun ida ne’ebé inklui iha kuadru autoridade marítima mak atu salvaguarda ema nia moris iha tasi no atu fornese servisu salva marítimu nian (Artigu 32 (2) (f)).
Timor-Leste nu’udar estadu marítimu soberanu iha responsabilidade internasionál hodi fornese seguransa iha tasi laran no mós halo buka no salvamentu ba ema ida-idak ne’ebé uza ninia tasi territoriál rasik.
Unidade Marítima PNTL nian bele mós bolu atu buka ema ne’ebé lakon iha tasi laran, ka sai nu’udar vítima asidente marítimu nian, liuliu fó asisténsia ba kualkér ema ne’ebé hetan susar no atu lakon iha tasi-laran.
Nune’e, FM monitoriza hahú tinan 2020 to’o 2021, iha postu UPM ne’ebé estabelese iha postu Batugade, Atabae, Atauro, Beloi, portaun portu Dili, Sionál Dili no postu Com Lospalos, laiha ró operasaun.
“Ró operasaun UPM avaria ona kuaze fulan haat ona, se ha’u la sala iha deit ró kiik ida ka rua de’it maka daudaun ne’e halo operasaun iha tasi,” Peskizadór ne’e akresenta.
Nia fó exemplu iha postu Com-Lospalos, membru-sira loro-loron tuur iha postu tanba ró laiha atu halo operasaun.
“Governu la fó atensaun sériu, maka ita nian ikan sira iha tasi-laran ema mai foti hotu. Tanba esperénsia hatudu ita laiha buat ida atu kontrola rikusoin sira iha tasi laran, liuliu peska illegál sira,” Peskizadór ne’e rekomenda
PNTL planeia halo manutensaun
Hatan ba kestaun ne’e, Komadante Jerál Polisia Nasionál Timor-Leste (PNTL), Komisáriu Faustino da Costa, rekoñese ró Unidade Polisia Maritima avaria fulan haat ona.
Total membru UPM efetivu hamutuk nain 120, hodi fahe ba area tolu, mak hanesan serbisu iha postu Batugade, Atabae, Atauro, Beloi, portaun portu Dili, sional Dili no postu Com Lospalos no iha kuartel UPM, ne’ebé serbisu ho ró NRTL Lusitania, NRTL Dili, NRTL Hera, NV Timor-Leste, speed boat 12.
“Ita nia ró hirak ne’e avaria tanba iha impaktu hosi kondisaun tasi. Ha’u dehan bebeik ona, tasi Timór hanesan tasi ne’ebé masin makas tebes. Nune’e ita nian ró presiza halo manutensaun,” Komisáriu Faustino afirma.
PNTL mós prevee ona osan balun atu haruka ema espesialista mai haree kondisaun ró hirak ne’e tanba laiha instrumentu atu utiliza halo manutensaun iha Timor-Leste.
“Ita agora só halo de’it manutensaun interna liuliu hamoos de’it masin no ahu-ruin sira ne’ebé maka belit iha ró nia okos. Tanba pandemia COVID-19 seidauk konsege halo. Ita hanoin ona tau osan atu halo manutensaun ba ró ne’e,” tenik Komisariu PNTL Faustino da Costa.
Atu kontorla rikusoin iha tasi Timór, liuliu kombate peska ilegál sira, Governu iha ona hanoin atu sosa ró boot ida atu halo operasaun bai ha área tasi badak no naruk inklui tasi fuik ka laloron mós bele.
Iha OJE 2020, Governu prevee millaun $3-resin, maibé orsamentu ne’e sumba iha Parlamentu Nasionál, nune’e atu aprezenta fali iha OJE 2021, maibé la biban ona tanba kestaun ezekusaun.
Governu autoriza konkursu sosa ró industrál
Governu liuhosi reuniaun Konsellu Ministru (KM) aprova proposta ne’ebé aprezenta hosi Ministériu Agrikultura no Peska (MAP), Pedro dos Reis, ba autorizasaun abertura prosedimentu aprovizionamentu konkursu públiku ba akizasaun ró peska industrial rua ho kapasidade 250 GT ba kada ró.
Hafoin tékniku MAP halo avaliasaun ba kondisaun tasi, nota katak sei iha difikuldade bainhira tama ho ró kapasidade kiik, tanba ne’e maka reaprezenta fali proposta ho kapasidade ró boot.
Akizasaun ró hirak ne’e hakarak kontribui ba dezenvolvimentu iha setór peska nasionál, ho objetivu prinsipál atu hasa’e kuantidade ikan.
Aleinde ne’e, bele hamenus presu ikan iha merkadu nasionál, hapara peska ilegál no asegura utulizasaun rekursu peskueiru ho forma resposável no sustentavél ba futuru.
Tuir dadus Diresaun Jerál Peska, Ministériu Agrikultura no Peska (MAP) nian hosi janeiru to’o dezembru 2018, hatudu katak, ró ilegál iha tasi mane iha unidade 107 no kálku rekursu (ikan) ne’ebé lakon tonelada 235.449 hodi koverte ba osan ho presu millaun $1.182.
Notísia relevante: Tinan Oin, Ministru Filomeno Prefere Prevee Osan Sosa Ró Asegura Rikusoin Tasi
Jornalista : Natalino Costa
Editór : Florencio Miranda Ximenes