OÉ-CUSSE, 10 setembru 2022 (TATOLI)–Sasin moris Mateus Metan “Keoloka” nu’udar dotor tradisinál ida-nbe’ebé kuñesidu iha Oé-Cusse iha tempu okupasaun Indonézia to’o iha Timor-Leste ukun rasik an ne’e, nia sempre hala’o servisu sosiál hodi kura ema-ne’ebé moras
Mateus Metan “Keoloka” moris iha suku Usitasa’e, sub-rejiaun Oésilo, Rejiaun Administrativa Espesiál Oé-Cusse Ambeno (RAEOA), iha loron 07 jullu 1949. Daudaun ne’e nia rezidénsia iha bairru Neof-Upat, aldeia Pune, suku Usitasa’e, nia ho liman badaen bele komu pasiente sira-ne’ebé nia rtuin naksalak bele sai di’ak fila-fali.
Mateus Metan “Keoloka”, nu’udar sasin moris ba sobrevivente sira ba akontesimentu Masakre Tumin iha loron 08-09 setembru 1999. Iha momentu ne’ebá, Mateus Metan “Keoloka”, ho nia liman badaen, nia konsege salva sobrevivente masakre Tumin, Pedro Cono, nia moris hafoin hetan baku no tá hosi milísia pro-integrasaun sira.
Notísia Relevante: Masakre Tumin: “Milísia tá ha’u-nia ibun, nehan tohar monu namtate”
Sasin moris Mateus Metan “Keoloka” haktuir esperiénsia kura sobrevivente nia kanek ne’e ho aimoruk tradisonál ba jornalista Agência TATOLI, Abílio Elo Nini, liuhosi dada-lia ne’ebé hala’o iha nia rezidénsia iha bairru Neof-Upat, aldeia Pune, suku Usitasa’e, sub-rejiaun Oésilo, iha domingu (04 setembru 2022).
Sasin moris, Mateus Metan “Keoloka” haktuir:
Iha dadeersan kuaze tuku 08h00 hanesan ne’e, Pedro Cono la’o mai uza jaket metan ida ho xapeo taka metin nia ulun. Nia seidauk tama uma laran no nia sei konversa hela ho ha’u-nia oan feto iha estrada ne’ebá, tanba nia hasoru ha’u-nia oan-feto ne’e ba kuru bee hela atu tama fali uma mak nia kala hetan no husu ba ha’u-nia oan.
Iha biban ne’ebá, ha’u tuur hela iha uma okos maibé ha’u haree no bele rona sira na’in-rua (2) dadalia ba malu, tanab distánsia entre um aba estrada ladún dook. Ha’u rona sira ko’alia ba malu no la kle’ur Pedro Cono husu ba ha’u nia oan-ne’e hodi dehan;
“Alin kuñese Tiu Keoloka no hatene ninia uma ka lae? Ha’u atu ba Tiu Keoloka nia uma maibé nia uma ha’u lahetan.”
Ha’u-nia oan ne’e kala tauk tanba Pedro Cono nia isin mesak haris ho raan no ko’alia mós lian la sai hosi nia ibun, tanba ibun ne’e nakfera no ibun kulit tabele iha nia ibun ne’e. Ha’u-nia oan ne’e hatán hodi dehan;
“Laiha, ha’u mós lahetan Tiu Keoloka nia uma ida. Nia uma la’ós iha fatin ne’e, keta ninia uma iha fatin seluk karik.”
La kle’ur de’it, hosi uma okos, ha’u haree hosi dook hodi haree ba Pedro Cono nia oin, nia atu tanis husu ajuda hakruuk ba ha’u-nia oan-feto ne’e. Karik, nia hakarak duni atu hetan tulun lalais hosi ha’u.
Nune’e, ha’u mós sente ladi’ak, ha’u sai ba li’ur la’o hakbesik hodi bolu nia (Pedro Cono) tama tiha mai uma. Hafoin ne’e, nia hakat neineik mai besik ha’u no ha’u fó fatin ba nia tuur iha uma nia tatiis (varanda) oin ne’e. Nia tanis hodi hakuak ha’u meti-metin. Nia hakuak ha’u kle’ur no kle’ur tebes. Upsss..! Nia iis ne’e mesak iis ho raan de’it. Iha hakuak ne’e nia leet, nia lian halerik hodi husu tulun no ko’alia bisi-bisi mai ha’u ho lian neineik.
“Apá ajuda ha’u. Salva ha’u lai. Ha’u atu mate ona.”
Maibé, ha’u haree ba nia isin-lolon hirak ne’e nakonu ho raan, Hanesan loloos, ema ida-ne’ebé foin nani no sai hosi pixina raan nian, be isin bokon hariis ho raan. Nia ko’alia mós ibun ne’e raan suli no turu hanesan udan-rahun turu hosi lalehan, tanba nia ibun ne’e milísia sira tá ho katana no nia ibun kulit tabele hela hanesan ema tara brinku. Entaun, laa hanoin barak, ha’u konvida nia tuur tiha.
Notísia Relevante: Masakre Tumin: “Subar kalan haat, ha’u-nia kanek ne’e ular hotu”
Hafoin ne’e, ha’u-nia oan feto ne’e nia ba liu uma sorin hodi fó hatene ba ha’u-nia kaben ho ha’u-nia oan sira-ne’ebé kala matabixu namanas hela. Ha’u husik hela Pedro Cono tuur mesak, ha’u husu lisensa hakat ba uma sorin. Ha’u ba haree sira, ha’u-nia feen no oan sira, atu mai ajuda nono bee-manas, nune’e ha’u bele kura Pedro Cono nia kanek sira be raan suli no turu la para ne’e.
Maibé, kala sira rona ona informasaun ne’e hosi ha’u-nia oan-feto ne’e, sira kala tauk no halai lakon hotu hodi ba subar iha li’ur. Ha’u haree tun-sa’e uma laran, uma mesak mamuk no ha’u nein haree-hetan ema ruma iha uma laran ne’e. Nune’e, ho nonook, ha’u hakat sai hosi uma, ha’u sai ba li’ur hodi bolu sira ida-idak.
“Hai, haree mai fali uma lai. Ida-ne’e maun Pedro Cono hosi Quibiselo. Agora nia kanek todan hela, haree imi mai ajuda ha’u lai, atu nono bee-manas.”
Tanba iha momentu ne’ebá, ha’u-nia oan Cipriano Colo (agora jornalista) ne’e sei ki’ik, idade parese tinan 10 hanesan ne’e, Cipriano Colo mós halai lakon hotu tanba sente tauk. Ha’u haree, ha’u-nia oan Cipriano Colo hafuhu hosi dook de’it. Ha’u dehan; “Mai, lalika tauk, nia atu kura nia moras”. Nune’e, Cipriano Colo no sira seluk foin habrani an hodi tama fali uma laran.
Ha’u haree Pedro Cono nia kondisaun ne’e grave. Ha’u tuur besik, nia iis ne’e raan nia iis de’it. Nia liman nakfera ho raan tanba kesi ho tali-tahan no tali ne’e ma khan to’o kanek hotu. Ninia ibun ne’e nakfera. Ninia nehan sira balun monu lakon tiha ona no balu sei iha ibun laran, tanba ema fai nia ibun ho kilat.
Nia ulun-fatuk kanek dodok tanba hetan pankada (baku) ho ai, Nia kotuk laran ne’e raan hotu tanba ema tá. Nia ain mós hanesan kanek hotu. Ita haree nia isin dodok, tanba karik ema baku nia ho ai boboot de’it.
Nune’e hafoin ha’u identifika hotu nia kanek sira-ne’e, ha’u haruka ha’u-nia oan sira nono bee-manas. Hafoin ne’e, ho bee manas ne’e ha’u lori hena sena tama ba bee-manas laran mak hodi ha’u hanas ba nniia kanek sira-ne’e. Bee-manas ne’e muda nia kór sai mean hotu. Bee nakfilak sai fali raan. Ha’u hanas hotu tiha mak ha’u komu ho ai-moruk tradisionál. Ha’u komu nia kanek sira-ne’e iha dadeersan no lorokraik komu tan dala ida. Nia mai toba iha ha’u-nia uma ne’e, loron ida no kalan ida, entaun ha’u bele komu iha dadeersan no lorokraik de’it.
Maske ha’u hanas ho bee-manas no komu nia isin sira-ne’e, ha’u-nia oan Pedro Cono kala ta’uk karik. Maske moras maibé nia nunka hakilar sai. Bainhira ha’u hanas kanek sira-ne’e ho bee-manas no komu beibeik, maske moras, nia tahan no só nia mata-been de’it mak monu no dalaruma nia tanis halerik be halerik ho lian mihis be mihis. Karik, nia tauk hakilar makaas mak halo ema iha uma-tahen (tentangga) sira-ne’e rona nia lian halerik.
Bainhira ha’u komu no kura tiha ho aimoruk tradisionál, ha’u haree loron manas makaas ona. Tanba, haree tempu atu han meudia nian, ha’u fó netik sasoro ba nia han. Maibé, kuitadu, nia han ho neineik de’it tanba ibun ne’e kanek no nehan sira monu namtati hotu. Maibé, tanba hakarak atu moris nafatin iha rai ida-ne’e, hodi kbiit han ho neineik to’o sasoro bikan ida-ne’e nia han to’o ramata.
Bainhira nia han ramata ona, ha’u haruka nia deskansa uitoan. Toba. Nia nahohuk, hodi toba latan iha hadak ida-nia leten. Ha’u tuur iha nia sorin. Hateke no fihir beibeik ba nia. Bainhira ha’u haree nia toba dukur ona, ha’u hakat sai neineik, aproveita biban ne’e ba buka ai-moruk tradisionál iha ai-laran hanesan ai-tahan ho akar atu prepara hodi kura nia kanek hirak ne’e. Iha ha’u-nia laran ko’alia mesa-mesak, karik milísia sira mai asalta tan no ami halai fahe malu karik, ha’u fó de’it ai-moruk ne’e ba nia, nune’e nia bele lori tutuir nia-an atu kura rasik ninia kanek sira-ne’e.
Ha’u fila hosi ai-laran mai to’o fali uma, ha’u haree nia sei toba dukur hela. Karik, tanba nia kolen demais no karik tanba ai-moruk ne’e mak halo nia toba la hadeer. Ha’u fó tempu ba nia toba to’o lorokraik. Kalan nakukun uitoan, nia sente sin kmaan no hadeer hosi toba ne’e. Iha kalan ne’e, ha’u fó biban ba nia toba iha uma, nune’e ha’u bele kura nia kanek sira-ne’e ho aimoruk tradisionál dala ida tan.
Iha dadeersan rai-hun mutin ba daudaun, kala iha tuku 04h00 madrugada hanesan ne’e, ami rona novidade hosi ibun ba ibun katak iha dadeersan nakukun ne’e milísia sira atu mai asalta ami-nia bairru. Ha’u hetok konfuzaun, ida-ne’e atu halo nusa se iha pasienta ida ne’ebé ha’u kura hela nia kanek be todan no todan tebes ne’e.
Notísia Relevante: Masakre Tumin: “Milísia tá ha’u-nia tilun fahe ba rua” (II)
Manu sira iha ai-leten kokorek hananu makaas. Manu maus sira iha uma leet mos kokorek la para rai, hanesan fanu hela ami atu hadeer. Ha’u haree Pedro Cono sei toba dukur hela. Nune’e, ha’u hakat hakbesik ba nia hodi fanu nia ho neineik. “Pit… Pit… hadeer lai”. Nia hadeer mai, hadeer ho hakfodak no trauma. Ha’u mós sente tauk. Karik, nia hanoin tuir fali oinsá membru milísia sira baku no tá nia iha fatin akontesimentu ne’e.
Ha’u mós tauk maibé ha’u dehan neineik na nia, “Oan-mane, ita tenke fahe malu. Ha’u-nia família sira sai hotu ona atu ba subar iha foho ida iha suku Ban-Afi, sub-rejiaun Nítibe”. Entaun ha’u-nia oan ne’e mós komprende no nia husu ba ha’u atu ajuda nia no nia dehan ba ha’u, “Se hanesan, fó netik aimoru sira-ne’e ha’u lori de’it”. Entaun, ha’u fó aimoruk barak ba nia, nune’e nia bele kura rasik nia kanek no moras sira-ne’e.
Hafoin ha’u fó aimoruk ba nia, iha dadeersan madrugada ne’e kedas, nia sai hosi ha’u-nia uma. Ha’u lori nia sai hosi uma laran, iha odamatan no iha uma nia tatis ne’e, ha’u husik nia la’o mesak hodi buka moris no ha’u hateke tuir hosi kotuk de’it.
Maibé antes atu hakat ba oin, ha’u hameno hela ba nia, “La’o ho kuidadu bá. Keta haluha, kura kanek sira-ne’e ho aimoruk ne’ebé ha’u fó ba ne’e. Bainhira la’o iha dalan mak haree ema ruma, tenke subar, nune’e ita-boot bele hasoru malu fali ho família sira.” Nune’e, nia mós nahohuk hodi doko ulun de’it no foti ain hakat daudaun ba oin ho hakat ida be neineik hanesan laiha kbiit atu hakat ba oin.
Lahatene! Nia sai iha dadeersan madrugada ne’e, nia la’o ba ne’ebé no subar tan iha fatin ne’ebé ne’e, ha’u mós lahatene ona. Tanba, hakarak lakohi, iha dadeersan ne’e, ha’u hamutuk ho família, ami mós tenke sai no hamamuk ami-nia uma atu salva-an. Ha’u hamutuk ho ha’u-nia família no populasaun iha bairru ne’e, ba salva an subar iha foho ida iha suku Ban-Afi, sub-rejiaun Nítibe nian.
Pedro Cono
Sobrevivente Masakre Tumin (08-09 setembru 1999), Pedro Cono, mós haktuir ninia memória pasada ne’e hodi kompleta sasain moris Mateus Metan “Keoloka” nia istória;
Seidauk to’o dadeersan, manu-fuik no manu-maus sira sei kokorek hela, katuas Keoloka ba fanu ona ha’u hodi dehan ba ha’u hanesan ne’e, “Heiii oan-mane, ita atu fahe malu ona. Oan-mane mós bele buka fatin seluk atu subar, ami mós atu sai ona buka fatin atu subar,”
Ha’u hatá hodi dehan, “Laiha buat ida! Importante fó hela ha’u ai-moruk sira-ne’e, nune’e ha’u ba buka fatin atu subar karik, ha’u bele uza tau nafatin ai-moruk sira-ne’e ba ha’u-nia kanek sira-ne’e”. Nune’e, katuas foti ai-moruk iha nia kohe laran ne’e, falun iha tabaku JOKER matak nia fatin rua hodi lolo ba ha’u. Ha’u simu no ha’u rai de’it iha ha’u-nia jeket nia bolus laran. Fó tiha ai-moruk sira-ne’e mai ha’u, ami fahe malu ona iha dadeersan ne’e.
Bainhira ha’u sai hosi katuas Keoloka nia uma sei nakukun hela. Ha’u la’o husi ne’ebá, tuir dalan, ha’u nia kanek sira-ne’e komesa moras ona. Ha’u la’o araska loos tanba moras makaas. Ha’u esforsu an la’o neineik la’o to’o ami-nia aldeia Quibiselo. Tanba kolen, ha’u mai toba iha rate sira iha ai-laran ida, iha ne’e kuaze tuku 11h00 dadeersan. Ha’u toba iha ne’e maibé sente la seguru. Ha’u muda tama ba to’os ida tanba iha uma ki’ik-oan ida, ha’u toba iha ne’ebá.
Ha’u toba iha to’os ne’e la hatene tuir an. Ha’u toba dukur, toba to’o lorokraik tanba rai mesak fuik no duut mak moris nakonu. Ha’u sente iha ha’u-nia hanoin ne’e, hanesan ema ida tuur ha’u-nia sorin hodi fanu ha’u atu hadeer. Maske toba dukur hela maibé ha’u sente hanesan ema ida fanu bosok ha’u hodi dehan, “Huss, husss, lorokraik ona. Hadeer ona ba no haklelak an, hamriik la’o ba ó-nia knua moris fatin, tanba ora-oras tan membru milísia atu mai ataka imi.”
Tanba lian bisi-bisi májiku ne’e monus iha ha’u tilun, ha’u hadeer sente tauk no tauk loos. Ha’u tuur iha hadak ne’e nia leten, ha’u hamoos matan be moruk ne’e, ha’u hateke tun-sa’e kala to’o minute 20 hanesan ne’e, ha’u kesi futu kabun hodi hakat ba oin la’o no la’o.
Ha’u la’o neineik, sai hosi rai-fuik ne’e, ha’u mai haree estrada boot ne’e, uma sira iha aldeia Tumin no Quibiselo ne’e, milísia sira sunu mutuk hosi rohan ba rohan. Aldeia Tumin no Quibiselo ne’e sai rai-rahun, hela de’it ai-riin uma nian restu be ahi-han ne’e hamriik mesa-mesak iha ahu-kdesan laran. Rai ne’e hanesan na’in laek tanba laiha ema ida mak la’o ba-mai iha fatin ne’e. Ha’u sente, hanesan ha’u mesak de’it mak sai na’in ba rai ida-ne’e no rai ida-ne’e mak sai ha’u-nia na’in.
Ha’u matan-been monu hodi hanoin. Se uma ema sunu mutuk hotu ona, akrik ha’u-nia família mós ema sunu mutuk no ema oho hotu ona. Sira kala mate hotu ona. Aldeia Tumin no Quibiselo ne’e, sai hanesan aldeia maten na’in laek. Ha’u hanesan hamriik hela iha inferno ida-nia laran, Hakat ba oin, ain ne’e sente todan be todan. Haketeke ba lalehan, matan ne’e nein haree hetan Maromak nia ilas. Liman atu kaer netik buat ruma atu han, liman ne’e nakdedar atu foti hahan iha nebé no hosi ne’ebé mak bele han hodi kalsu netik ha’u-nia kabun be mamuk ne’e.
Tanba loron be manas, ha’u sente sama rai mós la metin ona. Ha’u hateke ba foho sira ne’e nakdoko hanesan rai nakdoko. Ha’u hateke ba lalehan, hau sente lalehan atu nakfakar tuun mai hanehan ha’u atu mate sala-sala. Ha’u sente hamlaha no oin ne’e halai be halai. Hateke ba ai-horis sira-ne’e, ida-ida book an no atu halai husik hela ha’u, hamriik no moris mesa-mesak iha aldeia tuan ida-ne’e.
Ha’u hamlaha ona. Ha’u atu han maibé ibun ne’e atu uza han mós ladi’ak tanba inun ne’e kanek hotu. Ha’u-nia nehan parte leten mós manu hotu inklui nehan sira balun mós atu monu tán ona, tanba milísia sira baku loos iha ha’u-nia ibun laran. Ha’u haree hetan aidila tasak fuan ida tabele hela iha aidila hun badak ida, ha’u kuu atu han maibé han karik han no tata halo nusa mak aidila tasak ne’e bele kotu no ha’u bele tolan netik balukoan ida.
Notísia Relevante: Masakre Tumin: Milísia oho ema na’in-14 iha 08 setembru 1999 (I)
Hanoin be hanoin, hanoin tun-sa’e, tanba han ladiák entaun ha’u buka fatin mahon ida hodi buka nee bee turuk ida atu hemu. Se tata no nata aidila tasak la di’ak karik bá, ha’u bele buka-hetan be turuk ida atu hemu no hemu netik. Ha’u hetan netik bee turuk ida hodi hemu no ha’u foti desizaun deskansa hein to’o rai kalan mak hatutan fali viajen ne’e.
Loromatan m’os tauk dolar neineik subar an iha parte loromonu nian. Rai kalan nakukun ba daudaun. Iha nakukun nia laran, ha’u hamriik la’o neineik tun ba mota laran, sa’e ba rai sorin to’o ha’u-nia tia ida hosi Quibiselo maibé nia hola mane iha Buk Kefamenanu pretense Indonésia nian. Ha’u subar iha ne’ebá, ha’u foin to’o ha’u-nia tia nia uma, sira haree ha’u, sira mós tanis hotu. Sira tanis tanba sira hanoin katak ha’u mós mate ona.
Durante fulan ida (1) semana tolu (3) nia laran ne’e, ha’u subar de’it iha uma-tali kabuar ida-nia laran. Sira husik uma ne’e nia odamatan ne’e laloke. Sira loke de’it no to’o kalan mak sira tama ba uma laran fó han ha’u ho sasoro de’it. Ha’u subar iha fatin ne’e, ha’u hanoin hetan fali ha’u- nia kaben kous hela ami-nia oan primeiru halo ba foin fulan haat (4).
Ha’u-nia feen mos lahatene katak ha’u sei moris. Parese, sira hatene katak ha’u mós mate ona tanba milísia sira oho ona ami iha Teunlasi (área Indonézia). Ha’u subar iha uma laran ne’e, ha’u kura ha’u-nia an rasik ho aimoruk ne’ebé katuas Keoloka fó mai ha’u ne’e. Nune’e ba nune’e, to’o ha’u-nia kanek sira-ne’e di’ak ona, ha’u sente kaman ona, ha’u-nia tia ne’e ba fó hatene xefe suku Buk Kefamenanu iha sede suku.
Depois xefe suku Buk mai vizita ha’u iha uma, ami ko’alia no promete lori ha’u ba ha’u-nia kaben. Momentu ne’e, ha’u-nia kaben no família sira hanesan efujiadu hela iha fatin Imbate Kefamenanu nian. Nune’e, Xefe Suku ne’e lori ha’u no foin to’o iha Imbate, iha lorrokaik ne’e Helikoptru ida semo iha lalehan área Kefamenanu nian, soe pamfletu ka surat-tahan iha ami nia-leten.
Iha surat-tahan ne’e hakerek nune’e, “Forsa internasionál sira to’o ona iha Oé-Cusse. Ema Timoroan sira tenki fila ba ida-idak nia rai moris fatin tanba situasaun iha Timor-Leste di’ak ona”.
Lee lia tatoli ida ne’e, iha kalan ne’e ami la toba iha Imbate. Iha lorokaik ne’e, ami deside fila kedan mai Quibiselo. Ha’u kous ha’u-nia oan foin halo fulan haat (4), hamutuk ho ha’u-nia kaben ho refujiadu sira seluk, ami foti sasán kalan ne’e ami tama no fila-fali mai ita-nia rain.
Bainhira ha’u to’o fali ona no hela iha ha’u-nia knua moris fatin Quibiselo mak ha’u hato’o agradesiemtnu ba katuas Mateus Metan “Keoloka” iha bairru Neof-Upat, aldeia Pune, suku Usitasa’e, sub-rejiaun Oésilo, hodi lori ho lilin hamutuk ho osan ruma fó ba katuas Keoloka atu kasu todan sira-ne’e hotu.
Notísia Relevante: Sobrevivente masakre Tumin husu lídér nasionál liberta povu hosi kiak
Jornalista : Abílio Elo Nini
Editór : Cancio Ximenes
