MALIANA, 12 setembru 2023 (TATOLI) – Bainhira Ministériu Agrikultura no Peska (MAP) hamosu polítika ida di’ak, natar bele sai área kultiva produsaun hare ho kapasidade boot nasaun ida-nian, maibé dezde independénsia to’o agora natar ektare 13,500 iha Maliana abandona tanba bee la sufisiente.
Prezidente Autoridade Munisípiu Bobonaro, Ernesto de Oliveira Barreto, informa, dadus ne’ebé nia simu hosi parte servisu agrikultura katak natar ne’ebé agora funsiona hela hamutuk ektare 400, hosi númeru ne’e ektare 13.500 mak abandona hela.
“Iha buat ida mak halo sira baruk, primeiru, ita-nia rai sira-ne’e uluk uza pupuk maibé depois ukun-aan ita pupuk laiha, depois dehan pupuk ida fabrikadu ne’e laiha, afeta ba saúde. Ha’u lahatene pupuk ida ita-nia ne’e bainhira, entaun kada tinan agrikultór sira halo ektare ida, hetan de’it karon mutin oan ne’e 30, 40, 50, entaun sira baruk, maibé uluk tempu Indonézia, suku Memo ne’e ema dehan suku suka maju, tanba sira cetak hare ne’e barak, agora ladún tanba irrigasaun ladi’ak,” Prezidente Autoridade Munisípiu Bobonaro, fó-sai asuntu ne’e bainhira hala’o enkontru ho deputadu sira hosi Parlamentu Nasionál, iha Maliana, kuarta ne’e.
Nia haktuir, antes ne’e parte Diresaun Munisípál Agrikultura submete ona Proposta ba VIII Governu liuhosi MAP atu konstrui Banku de Água iha Maliana.
“Ami Bobonaro presiza bendungan duni, ha’u hanoin ita hasai osan la barak ida, maibé to’o agora la implementa, entaun ho prezensa IX Governu, ami rekomenda implementa buat ida-ne’e, sé lae labele, irrigasaun Maliana I ho Maliana II Lahan tidur barak tanba bee lato’o,” Ernesto rekomenda.
Haree ba situasaun ne’e, Deputadu sira hosi Parlamentu Nasionál preokupa bainhira haree direita kondisaun natar barak iha iha postu administrativu Maliana ne’ebé daudaun ne’e b abandona hosi agrikultór sira.
Natar ne’ebé reprezentante povu sira preukupa mak iha parte SoSo ba to’o Tunubibi, suku Tapo-Memo no natar hirak-ne’ebé iha área suku Raifun no suku Ritabou nian.
Notísia Relevante:Lú Olo triste haree natar Maliana nakonu ho fatuk no rai-henek
Segundu Vise Prezidente Parlamentu Nasionál, Deputadu Alexandrinho Afonso Nunes, haktuir, iha tempu Indonézia, Maliana koñesidu ho liafuan lumbung padi, maibé sira observa agora kondisaun diferente ho uluk no aat liután mak komunidade halo fali uma iha natar laran.
“Tanba saida mak situasaun ne’e agora la akontese, ita-nia rai balu nakfilak ona ba harii uma, ita-nia rai balu mós kona dezastre, ita nia-rai balu produtivu ne’e mós agora ema la halo, entaun ita tenke identifika didi’ak problema sira-ne’e atubele hatuur fali potensialidade hodi responde nesesidade munisípiu nian” nia hateten durante enkontru ho autoridade munisípiu Bobonaro.
Deputadu ne’e dehan, kestaun tékniku nia presiza haree mós irrigasaun sira hanesan Maliana I no Maliana II, ne’ebé lokáliza iha suku Tapo-Memo ne’ebé agora nia kondisaun kuaze aat totál.
Iha tempu hirak liubá, nia sei asumu kargu hanesan Diretór Servisu Munisipál Agrikultura, parseiru dezenvolvimentu JICA iha interese atu konstrui, maibé momentu ne’ebá la konsege implementa tanba Governu Timor-Leste presiza halo akordu ho Governu Indonezía.
“To’o agora ita seidauk halo, ne’ebé ha’u hanoin, Ministériu Negósiu Estranjeiru bele haree ida ne’e oinsá bele halo ona,” Segundu Vise PPN ne’e rekomenda ba Governu.
Nune’e mós husu ba Ministériu Agrikultura no Peska atu konstrui Banku de Água iha Maliana nune’e bele sai bee rezervatóriu hodi fornese ba agrikultór sira-nia natar iha tempu bailoro.
“Ita halo irrigasaun ne’e di’ak ona, problema ne’e ita-nia bee mak laiha, kuandu bailoro ne’e estoke bee lato’o, agora se ita-nia situasaun klima ne’e hanesan, ita tenke hanoin buat seluk, halo barrajen atubele responde hotu ba ita-nia rai sira iha Bubur-laran, atubele hakbiit ita-nia agrikultór sira,” nia katak.
Iha fatin hanesan, deputadu António Clau, senti triste bainhira haree kondisaun natar hirak-ne’e nakonu fali ho uma no konstrusaun boot sira.
“Ami mai iha terrenu ami nota, ita-nia natar hirak-ne’e agora sai lahan tidur hotu ona, problema ne’e iha-ne’ebé?, ita nia nasaun agora enfrenta hela krize boot ba foos, Maliana poténsia, ha’u haree bee iha maibé ema la halo natar,” nia preokupa.
Nia husu ba Prezidente Autoridade Munisípiu Bobonaro no Diresaun Munisípál Servisu Agrikultura atu identifika natar ekatre hira mak abandona hela.
“Ha’u hanoin rekizitu ida atu ba Poder Lokál ne’e mós ida mak iha área agrikultura nian ne’e,” nia akresenta.
Antes ne’e Diretór Servisu Munisipál Agrikultura, Alberto Lopes Gomes, simu orientasaun hosi nasionál hodi halo sosializasaun ba agrikultór sira iha suku Tapo-Memo, tanba projetu konstrusaun foun ba irrigasaun Maliana II sei implementa iha tinan 2024.
Totál irrigasaun ne’e sei konstrui ho distánsia kilómetru 6, hahú Mota Malibaka ba to’o iha área Tunubibi.
Notísia relevante: Peste Karakol hahú ataka natar ektare 300 iha Maliana
Jornalista: Sergio da Cruz
Editór: Evaristo Soares Martins
