DILI, 21 Marsu 2025 (TATOLI) – Ministru Petróleu no Rekursu Minerál, Francisco Monteiro, hateten progresu dezenvolvimentu ba Projetu Greater Sunrise, nomós atu asegura kadoras mai Timor-Leste teknikamente no komersialmente viavel mai país.
Aleinde ne’e, dokumentu prinsipál tolu hanesan Esplorasaun Kódigu Mineiru ba Petróleu (PMC, sigla inglés), Kontratu Fahe Produsaun no Rejime Fiskál kuaze konklui.
Governante ne’e dehan ekipa ne’ebé komposta husi Autoridade Nasionál Petróleu (ANP), Timor GAP ho ninia ekipa hamutuk ho espesialista sira kada fulan enkontru, ne’ebé bele realiza iha Timor-Leste no Austrália.
“Entre enkontru kada fulan, iha mós enkontru regulár kada semana ba tékniku espesífiku ba asuntu sira ne’e. Ho intensidade enkontru sira ne’e mak ita bele dehan 90% dokumentu PMC [kuaze] konklui, dokumentu Kontratu Fahe Produsaun 80% no dokumentu Rejime Fiskál mak sei iha diskusaun laran”, Francisco Monteiro hateten iha entrevista eskluziva iha estúdiu TATOLI.
Nia esplika katak progresu serbisu hotu la’o, maibé iha ínísiu tinan ne’e “ita bele dehan la’o neineik oituan, tanba Austrália sira tama ona iha faze eleisaun nian, ne’ebé sira mai rona oituan no ko’alia uitoan, labele halo desizaun. Ida-ne’e ita tenke respeita ema-nia desizaun interna rasik’’, dehan.
Nia salienta katak iha parte sira ne’e la’o di’ak no buat balun iha nia dezafiu rasik, maibé ida-ne’e normál iha prosesu negosiasaun sira.
Iha tinan kotuk, Timor-Leste no Austrália, eventualmente aseita ba proposta husi konsórsiu, liuliu Woodside nian ne’ebé hakarak halo estudu konjuntu ida naran “estudu konseitu” dezenvolvimentu Greater Sunrise nian.
“Inisialmente, ita dehan ida ne’e la nesesáriu, tanba Governu Timor-Leste liuhusi Timor GAP, ANP no ministériu anteriór halo estudu lubuk ida ona dezde 2017 to’o estudu ikus nian ne’e konfirma katak viabilidade kadoras mai Timor-Leste. Husi pontudevista Timor-Leste nian, ita haree katak laiha nesesidade atu halo filafali estudu foun ida, atu prova de’it katak viabilidade téknika, komersiál mai iha ne’e”, hateten.
Enkuantu, iha tinan kotuk, Austrália rasik mós husu katak importante ba sira atu hetan estudu foun ida, ne’ebé parte hothotu hamutuk aseita para halo estudu indepedente.
“Woodside nia boot rasik mai iha ne’e hasoru ha’u no primeiru-ministru. Ikus mai, ita halo estudu ne’e, la’ós tanba atu ajuda ita para halo ita-nia desizaun, maibé ita-nia desizaun halo tiha ona antes, kadoras ne’e tenke mai Timor-Leste. Ita iha ona prova sufisiente tékniku komersiál atu kaer ida-ne’e”, nia subliña.
Tuir governante, iha kualkér negosiasaun tenke rona husi parte sira seluk, entaun “ita dehan apoia halo hamutuk ba ajuda imi halo dezisaun tanba ami halo ona desizaun”.
Estudu husi Woodside konklui katak kadoras mai Timor-Leste
Ho ezersísiu konjuntu ida-ne’e, lori liu fulan sia Woodside konsege finaliza estudu iha Dezembru tinan kotuk ne’ebé konklui katak kadoras mai Timor-Leste. Haree ba komersialmente mós iha vantajen ba Timor-Leste nomós ba kompañia sira, liuliu Austrália.
“Agora kabe ba Governu rua, Timor-Leste, Austrália ho joint venture sira foti informasaun ne’e, bele ajuda negosiasaun hodi konklui prosesu sira ne’e hotu”, dehan.
Notísia relevante: MPRM aprezenta rezultadu ekonómiku husi relatóriu Konseitu Estudu ba FMI
Relembra katak Governu Timor-Leste no Governu Commonwealth Austrália hamutuk ho konsórsiu Greater Sunrise halo reuniaun hodi diskute pontu tolu ba dezenvolvimentu kampu petrolíferu iha Jullu 2024.
Konsórsiu iha Greater Sunrise mak hanesan Timor Gás no Petróleu, Empreza Públika (Timor GAP, E.P) reprezenta 56,56%, Woodside hanesan operadora 33,44% no Osaka Gas 10%.
Iha reuniaun ne’e, reprezentante husi konsórsiu Greater Sunrise deside hodi avansa negosiasaun kona-ba kódigu eksplorasaun mineira petróleu, kontratu fahe produsaun no rejime fiskál. Ronda negosiasaun ida-ne’e nu’udar negosiasaun reprezente liuhusi reuniaun sira hodi hetan konkordánsia ba dokumentu xave sira ne’ebé sei estabelese enkuadramentu legál, nomós regulamentu hodi apoia dezenvolvimentu gás no kondensadu iha kampu Greater Sunrise.
Dezde hahú negosiasaun iha Outubru 2023, rejistu ona progresu signifikativu hanesan parte sira serbisu hodi kumpe rekizitu sira iha anexu B husi Tratadu Fronteira Marítima tinan 2018.
Nune’e, parte sira hotu iha kompromisu hodi finaliza, rapidamente posível enkuadramentu legál sira ne’ebé sai baze hodi dezenvolve kampu Greater Sunrise.
Parte sira hotu reafirma sira-nia kompromisu hodi dezenvolve Projetu Greater Sunrise, ne’ebé fó benefísiu mutuamente ba parte hotu no komersialmente viavel, tuir obrigasaun sira ne’ebé estabelese ona iha Tratadu Fronteira Marítima.
Negosiasaun sira hala’o ho frekuénsia no ritmu ne’ebé aas no sorumutuk husi parte sira ne’e hatudu kompromisu konjuntu hodi konkretiza planu hodi dezenvolve Greater Sunrise no apoiu Timor-Leste nia dezenvolvimentu.
Notísia relevante: Konkursu internasionál ba Projetu Tasi-Mane lansa iha tempu badak
Jornalista: Arminda Fonseca
Editora: Maria Auxiliadora
